Ons Erfdeel. Jaargang 26

Het Chemisch Huwelijk.

Gerrit Komrij is in Nederland een veelbesproken auteur vanwege zijn vele kritische en scherpe uitspraken over ‘een en ander’ (column op de achterpagina van de woensdageditie van de N.R.C.), m.n. over de jammerlijke teleurgang van het culturele, literaire en beeldende-kunstpeil in het algemeen en de beeldbuistreurnis in het bijzonder. De aandacht die hij voor zich en zijn werk opeist, vindt dit seizoen zijn voorlopige hoogtepunt vanwege zijn toneelstuk Het Chemisch Huwelijk dat door ‘Globe’ in première is gebracht. Veel lovende kritieken zijn aan het stuk en de opvoering gewijd en uitgebreide interviews via de t.v. en o.a. in het weekblad De Tijd (1 jan. 1983, nr. 431) zijn het gevolg geweest. Er valt dan ook over de ideeën van de schrijver en het stuk heel wat op te merken want qua inhoud en vorm is het een bijzonder drama.

Verliteratuurd toneel: een verzendrama in rijmloze verzen in vijfvoetige jamben en viervoetige trocheeën, waarbij Caspar, de huisbediende zich op het einde van het eerste bedrijf al afvraagt ‘Aan woorden geen gebrek. Wat is de inhoud?’. Als uitgangspunt voor zijn drama koos Komrij de symbolische roman van Goethe: Die Wahlverwandtschaften (1809) waarin wederzijdse relaties tussen vier mensen, twee mannen en twee vrouwen, worden beschreven. Deze relaties zet Komrij om in verhoudingen tussen vier mannen, ‘...omdat het aantal mogelijke verbindingen zo in principe verdubbeld wordt, ongehinderd door de regels van de heterosexualiteit’ (inleiding van Rob Klinkenberg in het tekstboekje, uitgave Globe, nr. 17).

Die verdubbeling zie ik zo niet, omdat bij aanwezigheid van zowel mannen als vrouwen meer mogelijkheden van relaties en reacties voor handen zijn zowel op hetero- als homobasis. Maar Komrij heeft bijzondere ideeën over homo-erotiek. Van hem zijn uitspraken als: ‘De schoonheid van de kunst openbaart zich alleen aan de homosexuele kuntenaar ten volle’ en ‘Ik denk dat je dat idee van het toneelspel, het masker, alleen maar kunt begrijpen binnen het hele kader van de homosexualiteit’. Homosexualiteit is voor hem dan: ‘...als een gesteldheid, als een temperament. Wat dat betreft zit er veel homosexueels in niet-homosexuelen... om die arme heterosexuelen ook nog een kans te geven...’ (interview in De Tijd). Homo-erotische relaties vormen de kern van het stuk waarbij schoonheid en liefde tragische (in letterlijke en figuurlijke zin) elementen zijn die tot de ondergang leiden van Max, de jonge vriend van de oudere graaf Manfred, en Cardenio, de zoon van Manfred. Marius, een jeugdvriend van Max, zoekt tenslotte toenadering tot de oudere graaf Manfred, en besluit de tragedie met de woorden: ‘Wij zijn een heel goed paar: u het verleden, ik de toekomst’. Tussen deze slotzin en de openingszin van Max:

[p. 290]

Gerrit Komrij, Het Chemisch Huwelijk. V. l.n.r. Pierre Bokma, Adriaan Olree, Huib Rooijmans en Kees Hulst.

‘Fleurons en kwasten voor de ereboog. / Rozetten, ijzerdraad en sparregroen’ ligt de lange weg van deze klassieke tragedie in vijf bedrijven met een entr'acte na het derde bedrijf.

Globe zette onder regie van Gerardjan Rijnders het geheel in de scène. Het indrukwekkende decor van Paul Gallis bestond uit een half ronde zuilengalerij van zwart marmer en binnen deze klassieke ruimte voltrok zich het drama. Een aantal keren werden de zuilen en de fries wit uitgelicht bij droom- en bodeverhalen wat een bijzonder effect had binnen de handeling. De entr'acte werd gespeeld op een klein oplopend verhoog met omlijsting waarop mythologische figuren en een achtergrond met een blauw gordijn met sterren.

De vier personages die de tragedie uitbeelden, zijn als marionetten in het ideeëndrama van Komrij. Personages die poëtische teksten uitspreken, soms lange monologen over liefde en schoonheid, jaloezie en haat, eenzaamheid, chaos en leegte. De personages komen bijeen om een feest voor te bereiden. Een van de toneelmatig aardigste scènes is dan ook tegen het einde van het tweede bedrijf het uitschrijven van de menu's. Het marionettenidee wordt nog versterkt door de aanwezigheid van een marionettenpop met lichtgevende kop, het speelgoedkind van Manfred en Max die later aan Cardenio wordt gegeven en het kritische, soms ironisch-sarcastische commentaar dat gegeven wordt door de buitenstaander Caspar die als bediende optreedt en o.a. zegt: ‘Manfred lijkt ook als hij wakker is / Nog op een pop, uit kurk gesneden...’. Het zijn ‘Lakdoospoppen’. Het stuk heeft een statisch karakter met opera-achtige elementen. Tijdens de menuscène zingt Manfred, zichzelf op een vleugel begeleidend, een Italiaans lied over de lente en de dichters met hun zoetgevooisde zangen. Teksten vol literatuur die de zgn. chemische reacties tussen de personages moet weergeven met tot slot een melodramatische, op een Shakespeare-persiflage-berustende sterfscène, waarbij de twee lijken op elkaar liggen en een bloedgolf het einde aankondigt. Een bloedgolf veroorzaakt door een stukgeslagen medaillon met het portret van de moeder, symbool van geboorte en dood. Vol symboliek is ook de entr'acte waarin Max als Mercurius, Cardenio als demon Antimimos en Marius als raaf optreden. De raaf als verteller en de dialoog tussen Max (Mercurius) en Cardenio (Antimimos) geeft de orakelachtige voorspelling van het einde aan: ‘Samen zullen wij op golven / Lopen en ons nedervleien / Naast de klauwen van de leeuw. / Samen zullen wij een schaduw / Werpen, als een mensenlichaam (De raaf krast)’.

Huilen en kussen, omarmen en afstoten rond een zwarte bank in een zwart marmeren hal in aanwezigheid van een lichtgevende marionettenpop met een cynische huisbediende op de achtergrond. Dit is de voorbereiding op een feest waaraan slechts twee van de vier mannen deelgenomen zullen hebben als het doek valt. Je vraagt je af waarom plotseling het publiek in zo groten getale toestroomt. (Tilburg driemaal praktisch uitverkochte voorstellingen). Is het de naam van de auteur, is het de opvoering door Globe of is het het stuk zelf dat ongetwijfeld boeiende facetten heeft maar naar lengte en literaire hoogstandjes een voor de toeschouwer toch lange, moeilijke luisteropgave is?

Met gemengde gevoelens verlaat je de zaal met het voornemen de tekst en de inleiding nog eens door te nemen en je ontdekt dat het eigenlijk, contradictio in terminis, ‘ergens’ een leesdrama is vol poëtische vergelijkingen en dubbelzinnige ideeën dat Globe op een suggestieve manier toch wist te brengen dank zij decor, spel en regie.

Piet Simons.