Ons Erfdeel. Jaargang 26

Drie boeken van en een studie over Cees Nooteboom.

In Aas, de nieuwe gedichtenbundel van Cees Nooteboom, moet de lezer zich identificeren met een steeds wisselend ‘ik’. In het eerste (titel)gedicht wordt min of meer waarschuwend gezegd: ‘Poëzie kan nooit over mij gaan, / noch ik over poëzie. / Ik ben alleen, het gedicht is alleen, / en de rest is van wormen’. En verderop wordt gesproken van de uiteindelijke gedichten die door de dichters ‘herkend’ worden ofte wel een ‘gesloten, gedichte, gemaakte’ vorm krijgen. De gedichten in de eerste afdeling van deze bundel Reducties sluiten nauw aan bij vorig werk van Nooteboom. Hij wordt meer gefascineerd door de ambachtelijke kant van het dichten, dan door de retorische, door de ‘grote’ onderwerpen zoals dood/ leven, tijd/ruimte, beweging/stilstand dan door de precieze aandacht voor het gedetailleerde. Zijn ‘soort’ poëzie is in Nederland nooit populair geweest. Het verklaart, meen ik, ook de redelijke onbekendheid van vergelijkbare dichters als Milocz, Wallace Stevens, Weldon Kees en Eugenio Montale. Nu eist het veel van een dichter die het algemene boven het specifieke verkiest, omdat er minder verdonkeremaand kan worden. Het bijzondere van Nooteboom is dat regels als ‘Oneindig was alles’, ‘Alles zo leeg en groot’, ‘Wat zijn deze dingen?’ die in een andere context als holle vaten zouden gaan rammelen, in zijn gedichten van een logische noodzakelijkheid zijn, maar ook de filosofische aard van zijn poëzie onderstrepen. Hoe gevaarlijk en ook bedrieglijk dit terrein is, bewijst de kritiek van K.L. Poll over Aas in NRC/Handelsblad: ‘die zinnen betekenen niets. Ze betekenen alleen dat Nooteboom ze mooi vindt klinken en dat hij er verder niet zo erg over heeft nagedacht. Hij had net zo goed het omgekeerde kunnen beweren’.

Het is natuurlijk een grove misvatting dat gedichten die over het existentieel wezenlijke gaan, het karakter dragen van kalenderwijsheden. In Reducties wordt het thema van Aas al aangegeven: het ontdaan zijn van overtollige ballast, ‘al het geschilderde sleet’, het vermoeden dat niets meer zo zeker is, dan het ooit heeft geleken: ‘Weet je nog de tijd / dat we ergens naar zochten, / iets heel precies’. Het bestaan van de ‘ik’ is veranderd, in de derde persoon wordt zijn huidige situatie beschreven: ‘Zo gevestigd in zijn eenzaamheid / als een in brons gegoten scheepsramp’. Het is logisch dat minstens twee gedichten in deze afdeling (I Maschi en Finis terrae) haast visioenen zijn van een eindtijd, of tenminste van een tijds- en leeforde waarin de wetten en handelingen anders zijn, dan wij ze nu ondergaan: ‘Ten laatste de aarde ontdaan van de stemmen / van vrouwen, / haar gezicht afgewend van de maan, / verkoos zij de duistere rouw van de leegte, / verliet haar gedurige koers en zwierf / door de geopende mond van de hemelse zeeën, / een blad op de grote rivier’. De ‘ik’ die in Chagrin Public aan het woord is, is veel toegespitster: het zijn gedichten die een voorbije liefde als onderwerp hebben: ‘Alles van je zal ik vergeten, behalve jou. / Jij woedt door de ruimte die ik inneem, / jouw liefde is noodlot’. Uit deze verzen kan, zoals bij de meer anekdotische dichters, gemakkelijker ‘een verhaal’ gedestilleerd worden: een man van middelbare leeftijd die al veel heeft meegemaakt en evenveel heeft gereisd, komt toch telkens hetzelfde, onlosmakelijke deel van zichzelf tegen: zijn verleden. ‘Alleen omgekeerd ken ik me, de vluchteling / die mij tegemoet rent, / gejaagd door de straf’. Het afsluitende gedicht van deze cyclus is een qua opbouw, rijm en metrum formeel: ‘In mijn leven worden de winters langer, / de kleuren valer, de vrienden banger. / De liefde verdwijnt uit mijn gezicht. / Ik berg me op in mijn gedicht’.

[p. 264]

Cees Nooteboom (^o1933).

Tituli, de derde afdeling bestaat uit twee delen, Unio en Poemas del hierro. In het tweede deel is er wel voortdurend een ‘ik’ aan het woord, maar het perspectief is verschoven van de dichter naar de dingen zelf (skelet, zon, zee, gesteente, boom etc). De lezer wordt aangesproken als een ‘jij’ de eraan gewend is het ‘ik’ te bekijken, als subject van gedachten, gesprek of kijken te hebben. Wat het resultaat is van deze verzen is een totale abstrahering van het menselijk bestaan, want immers: ‘jij bent niets dan je vragen’. De mens wordt ‘een bedorven dier met een lens’, maar ook de dingen zelf blijven niet buiten schot, want: ‘eens was ik er niet / lang voor jij er niet was’. Je kunt aan deze gedichten theorieën vastkoppelen over het wezen van de tijd, over het ontstaan van het zonnestel, de mogelijkheid van het bestaan van het inmiddels fameuze ‘zwarte’ gat. Dat lijkt me niet de beste manier om ze te lezen. Wellicht is het beter om dichter te blijven bij wat er staat en dan wordt duidelijk dat de afstand tussen de dichter en de hem omringende wereld haast groter en nog minder overbrugbaar lijkt dan ooit tevoren. Het is een soort schrapen van onze normale blik en manier van kijken, die even verwend als bepaald is en Nooteboom is een dichter die zich niets aantrekt van de krullen die op de grond liggen en waar hij opstaat, maar die zich hecht aan het harde, het zuivere, het ultieme: ‘Ik ben nu alleen nog mijn oog / en leef in het uiterste kijken’. In de laatste cyclus Fuji ontbreekt een ‘ik’. De vier gedichten zijn, natuurlijk niet toevallig gezien het onderwerp, prentbriefkaarten van ijle, maar precieze woorden. De verwisselbaarheid van wat beschrijvingskunst heet, wordt duidelijk gemaakt in het derde gedicht waarin Nooteboom achtereenvolgens een reiziger, een schilder en een visser iets over ‘de berg van licht’ laat zeggen: ‘en altijd zien zij iets anders’. Alleen het ‘ding’ zelf, het materiële, de berg zelf valt buiten deze orde: ‘Aan hem hangt heel Japan als een gondel vol dromen / die hij optilt en koestert en door de lucht met zich / meevoert / tot buiten de streek van de tijd’.

Dat Aas weleens een heel cruciale bundel in de poëzie van Nooteboom zou kunnen zijn, blijkt, vind ik, ook uit de studie van Roger Rennenberg over het poëtische oeuvre van Nooteboom van 1956 tot en met 1982. Als hij Aas al tersprake brengt, dan is het in voetnoten, of in weinigzeggende, of m.i. onterechte beoordelingen (bijv. ten aanzien van Chagrin Public). Ik zou niet willen beweren dat Rennenberg niet in staat is om Aas juist te taxeren, want vanzelfsprekend was het voor hem een wat lastige opgave om over de nieuwe bundel nog iets te zeggen in een al afgeronde studie. Maar het tot Aas vrij coherente ‘ik’ dat in Nootebooms poëzie aan het woord was, lijkt zich te gaan ontbinden. Dat zou een ontwikkeling naar een anekdotischer poëzie kunnen inhouden, maar ook en dat vermoed ik, in een poëzie waarin een dichter zich a.h.w. op heeft toegespitst om zo het toevallige, het steeds weer door keuzes bepaald worden die evengoed anders hadden kunnen uitvallen, weer te geven.

De studie van Roger Rennenberg benadrukt het thema tijd in Nootebooms poëzie, dat enerzijds cyclisch wordt voorgesteld, anderzijds als een rechtlijnige ontwikkeling. Is in dat deel van het essay vooral de afstand van de dichter ten opzichte van natuurverschijnselen het onderwerp, in het deel dat het labyrint getiteld is, gaat het meer om een beweging die zowel door tijd als door ruimte bepaald is en die door Nooteboom, zoals Rennenberg aantoont, op sommige plaatsen in zijn werk door bewegingsloosheid worden opgeheven. Een zo thematisch afgebakende studie heeft voor- en nadelen. Voordeel is dat de belangrijkste elementen van, in dit geval, Nootebooms poëzie besproken kunnen worden en Rennenberg heeft gelukkig gekozen voor een aanpak waarin veel van wat hij wil beweren aangetoond of onderbroken wordt door voorbeelden. Soms logenstraft een citaat de bewering en dat is hinderlijk. Het nadeel is dat alle andere elementen van de poëzie in een keurslijf worden gewrongen en de chronologie, als maatstaf voor een ontwikkeling ook verloren gaat. Voor welke aanpak een essayist uiteindelijk kiest is een kwestie van opvatting.

Tegelijk met Aas verscheen het toneelstuk Gyges en Kandaules dat Cees Nooteboom in de jaren zeventig schreef voor de VPRO-cyclus met stukken van Herodotus. Zijn stuk werd nooit uitgezonden, vanwege de hoge kosten, maar verscheen nu wel in een iets veranderde vorm met een inleiding waarin de schrijver de lezer door de lucht meeneemt naar een plaats in de zevende eeuw voor Christus. De vorst Kandaules vindt zijn positie heel wat minder van belang dan zijn vrouw en de hem omringende hovelingen, omdat ‘Er zijn geen belangrijke dingen. Wat er gebeuren moet rolt door

[p. 265]

als een losgeslagen wiel. Tot waar het moet zijn’. Omdat het zo is voorspeld en de staatszaken in het honderd dreigen te lopen, vermoordt Gyges, Kandaules' enige vriend, de monarch. In eerste instantie is dit een bedrieglijk boekje. Door alle bloederige taferelen en nogal ‘losse’ gesprekken, raakt het essentiële een beetje uit het zicht, maar dat Gyges en Kandaules heel typerend is voor Nooteboom blijkt vooral uit de rol van Kandaules die van zichzelf als vorst een buitenstaander, een outsider heeft gemaakt, die willens en wetens anders naar de dingen kijkt dan de hem omringenden, misschien alleen al doordát hij ernaar kijkt. Mokusei! tenslotte is een novelle, die eerder in iets andere vorm in Zero verscheen en waarin de fotograaf Arnold Pessers wordt geconfronteerd met zijn fascinatie voor een land (Japan) en voor een vrouw (Satoko, sneeuwmasker, Mokusei!) die hij ook op de meest intieme ogenblikken blijft bekijken, niet alleen als professionele habitus, maar ook door het raadselachtige en voor hem onverklaarbare, dat schuilt in haar voor hem (en wordt er met niet zoveel woorden gezegd: alle westerlingen) ondoordringbare karakter dat bepaald wordt door de landsaard. Zoals in Nootebooms dubbelbekroonde roman Rituelen nemen reflectie en herinnering in deze novelle een voorname plaats in. Zo wordt het bepalende beeld van de vrouw Satoko, die de bijnaam sneeuwmasker krijgt, verbonden met een ooit in het Atlasgebergte geziene uil. Het zijn deze algemene noties die ingenieus in het verhaal van Arnold Pessers zijn verweven en van Mokusei! meer maken dan een prozaïsch intermezzo na de in alle opzichten ‘grote’ boeken Rituelen en Een lied van schijn en wezen.

Daan Cartens.

Cees Nooteboom, Mokusei, De Arbeiderspers, Amsterdam; Cees Nooteboom, Aas; Gyges en Kandaules, De Arbeiderspers, Amsterdam.
Roger Rennenberg, De tijd en het labyrint, De poëzie van Cees Nooteboom 1956-1982, Bzztôh, Den Haag.