Ons Erfdeel. Jaargang 26

Politieke geschiedenis van België.

Het meest markante feit in 150 jaar Belgische geschiedenis is ontegenzeggelijk de emancipatie van de in 1830 nauwelijks identificeerbare Vlaamse bevolkingsgroep tot een publiekrechtelijke en constitutioneel erkende gemeenschap. Een gemeenschap die, zoals Rik Boel, gewezen voorzitter van de Vlaamse Raad, het in een 11 juli-rede stelde, uiteindelijk zal beslissen over het voortbestaan van België. Buitenlandse auteurs die zich aan de beschrijving van de Belgische samenleving wagen, worden op de eerste plaats door dit feit geïntrigeerd. Het staat ook vast dat de kringen die het in België anderhalve eeuw voor het zeggen hebben gehad, deze ontwikkeling lange tijd hebben genegeerd en tegengewerkt. Ten-

[p. 142]

slotte hebben ze met zichtbare verdeeldheid gepoogd ze te integreren in staatsbehoudende voorlopige oplossingen. Dit ziet men zelfs tot in de academische historiografie die het onderwerp tot circa 1960 angstvallig schuwde. Dit had als gevolg dat er in al die tijd nauwelijks een bruikbaar historiografisch apparaat werd opgebouwd om het fenomeen te beschrijven. Veel publicisten en historici weten met dit verdrongen verleden blijkbaar geen raad. De polimieken omtrent de opmerkelijke BRT-reeks De Nieuwe Orde bevestigen die vaststelling.

Men kijkt dan ook met grote verwachtingen aan tegen een uitgave als Politieke Geschiedenis van België sinds 1830. Spanningen in een burgerlijke democratie van Els Witte en Jan Craeybeckx. Anders dan het onmisbare Belgische politieke geschiedenis van 1789 tot heden van Theo Luyckx wil dit werk een proeve tot interpretatie zijn. De auteurs komen er uitdrukkelijk voor uit dat ze uitgaan van een bewust subjectieve keuze, maar kritisch gecontroleerde behandeling van de thema's. De in de ondertitel gehanteerde terminologie wijst al dadelijk op dit uitgangspunt: de auteurs, hoogleraren aan de Vrije Universiteit te Brussel, manifesteren zich onverbloemd als vrijzinnig en fundamenteel socialistisch. Els Witte behandelt in deel I, Ontstaan en evolutie van het burgerlijk parlementarisme de periode 1830-1918, Jan Craeybeckx beschrijft in het veel uitvoeriger tweede deel de ontwikkeling vanaf de Eerste Wereldoorlog tot 1980.

Correct stelt Els Witte dat vóór 1850 de taalproblematiek niet bepaald in het middelpunt van de belangstelling stond. Aan de Vlaamse problematiek zijn er in de 160 bladzijden van haar bijdrage nauwelijks een twintigtal gewijd. In de traditie van Eduard Anseele heten de flaminganten op blz. 99 ‘kleinburgerlijk’. De relatieve doorbraak van de Vlaamse Beweging van 1914 lijkt ons hiermee onvoldoende verklaard. Bij de beschrijving van de Frontbeweging slaat de auteur de bal een paar maal duidelijk mis. Verschaeve had, in tegenstelling met wat op blz. 159 beweerd wordt, geen dienst genomen in het leger. Dat de Fronters de macht zouden hebben gehad om de regering onder druk te zetten, hebben wij voor het eerst vernomen op blz. 160. Het wordt allemaal zonder enige sympathie beschreven. In hun hoop op een vrede door een vergelijk zaten Fronters en activisten dan toch blijkens recente literatuur in de buurt van koning Albert I; waarom de overeenkomst niet opgemerkt tussen de fundamenteel pacifistische visie van de Fronters en de beschouwingen van de internationalistische socialisten van Stockholm? Een eigenaardige redenering treft ons ook bij de beschrijving van de beginjaren van de Belgische Werkliedenpartij op blz. 114-115: ‘de oorzaken van de tegenstelling tussen de revolutionaire reflex in Wallonië en de reformistische opstelling in Vlaanderen (“een veel lager sociaal bewustzijn”) zijn niet in nationaliteitsverschillen te zoeken, maar wel in economische en sociale factoren’. Zou men vanuit de optiek van het werk niet moeten stellen dat de nationaliteitsverschillen moeten worden verklaard uit economische en sociale factoren? Het valt ondertussen op hoezeer de auteur met haar hart aan de kant van die revolutionairen staat.

Dit boek beschrijft in hoofdzaak de spanningen tussen degenen die het in België voor het zeggen hadden. Dat waren tot nog toe niet de arbeiders, en pas sinds korte tijd en vooralsnog marginaal, de flaminganten. Jan Craeybeckx heeft duidelijk moeite met ze. Voor de beschrijving van het nationaliteitenprobleem hanteert hij vanaf blz. 106 de term ‘communautair’, een woord dat pas in de jaren zestig, waarschijnlijk vanuit Frankrijks Algerijepolitiek, in het Belgisch Nederlands is binnengedrongen. ‘De houding van sommige Vlamingen aan het front...’, schrijft hij distantiërend op blz. 191, lag aan de oorsprong van een vlaag van antiflamingantisme’. Is dat niet een erg simpele verklaring? ‘(Het) kan weinig verwondering wekken dat na de Tweede Wereldoorlog “flamingantisme” ook in Vlaanderen nog lang werd gewantrouwd’, heet het op blz. 258. Op blz. 262 beweert hij dat voor 1960 de katholieke partij (CVP-PSC) in Noord en Zuid voor verregaande amnestie voor collaborateurs was... Hij is van mening dat de koningskwestie en de schoolstrijd nog geen communautaire moeilijkheden in de partijen veroorzaakten. Ook geen ‘spanningen’? Een loontrekker kan stemmen op een taalpartij ‘hoewel hij daardoor, zonder het te beseffen, de belangen van zijn eigen groep schaadt (blz. 282). Op blz. 389 lezen we dat in 1963 de Franstaligen “faciliteiten” in de randgemeenten vroegen. Vroegen ze niet kortweg de annexatie bij Brussel, en waren de faciliteiten niet een compromis uitgedacht door Vlamingen “die in het begin van de jaren zestig alleen aan pacificatie dachten.” Vreemd is het te lezen dat de bisschoppen inzake de overheveling van Leuven-Frans “de verantwoordelijkheid (afschoven) naar het Parlement” (blz. 394). Had de auteur dan gewild dat de bisschoppen ongeacht de wil van de wetgever de UCL in Vlaanderen in stand hielden? Hoezeer Craeybeckx zich op afstand van de flaminganten houdt, blijkt nog maar eens op blz. 404, waar hij zegt dat de slogan “Brussel rijksgebied” een “Duits-imperialistische bijklank heeft die verwijst naar de Tweede Wereldoorlog.” Nooit gehoord over het federaal district Washington D.C.? Op blz. 367 vraagt Craeybeckx zich af hoe de Vlaamse “achterstand” geëvolu-

[p. 143]

eerd zou zijn t.o.v. Wallonië indien er in het noorden sedert 1960 geen massale vestiging was geweest van multinationals? Anders, ongetwijfeld. Maar ook in die omstandigheden zouden de gevolgen van de vernederlandsing van het onderwijs en de demografische ontwikkeling het aanschijn van België grondig gewijzigd hebben. Want dan zouden er zich waarschijnlijk ook geen multinationale ondernemingen in onze buurlanden hebben gevestigd.

In de inleiding herinneren de auteurs aan de, overigens niet erg originele, stelling dat de Belgische politieke ontwikkeling bepaald wordt door drie conflictzones die elkaar voortdurend doorkruisen: de sociaal-economische, de levensbeschouwelijke en de communautaire. Verbaast stelt men vast dat, anders dan voor de twee eerste conflictzones, ze niet eens gepoogd hebben de aard van de derde te omschrijven. Voor het levensbeschouwelijke spanningsveld is dit wel het geval, nl. als “het conflict tussen de voorstanders van een op de Kerk en de godsdienst gefundeerde maatschappij en de aanhangers van een lekensamenleving, onttrokken aan de kerkelijke controle en gebaseerd op een rationalistische samenleving” (X).

Op voortreffelijke wijze beschrijft Els Witte hoe de Kerk vervuld van heimwee naar haar monopoliepositie van voor de Franse Revolutie, in de jaren na 1830 haar macht inzake onderwijs, pers, cultureel leven veilig wist te stellen. Ondertussen krijgt de lezer veel informatie over de vinnige discussie en de spanningen binnen de katholieke gemeenschap en de botsing tussen de ultramontanen en de liberaal-katholieken, met Vatikaanse ontwikkelingen op de achtergrond, maar evenzeer over de filosofische fundering en de organisatorische uitbouw van het anticlericalisme. De katholieke zuil ontplooide inderdaad, vooral na de liberale mislukking in de schoolstrijd (1878-1884), een zodanige ijver bij episcopaat, clerus en politici om de kerkelijke gezagsvormen in alle levenssferen te handhaven en om haar heerschappij en controle over de staat uit te breiden dat “de identificatie van de Belgische natie met het katholieke establishment een vaststaand feit (was). Dat kardinaal Mercier het Belgisch nationalisme bijna tot een religieuze cultus verhief, waarvan de nationale basiliek van Koekelberg (1905) het stenen symbool moest worden, illustreerde de heerschappij van de Belgische, katholieke elite (144). Niettemin heeft Witte ook oog voor het dialectisch proces in het katholieke kamp waar het ging om de groei van de socialistische arbeidersbeweging af te remmen, de paternalistische en corporatistische stromingen, na het dramatisch conflict met priester Daens, uiteindelijk de christen-democratische politieke stroming doorbreekt en, strak aan de leiband gehouden en nog goeddeels ondervertegenwoordigd, uitgroeide tot een politieke pressiegroep die het regeringsbeleid op sociaal vlak zou trachten te inspireren.

Naar ons gevoel heeft Craeybeckx duidelijk minder oog voor dit dialectisch proces. Na de eerste wereldoorlog en de invoering van het algemeen stemrecht behalen de voorstanders van een op de Kerk en de godsdienst gefundeerde maatschappij nooit geen meerderheid meer. Het is, getuige bepaalde “herderlijke brieven over de politiek”, historisch onjuist katholieken, Vlaams-nationalisten en rexisten als “clerikalen” op één hoop te vegen (blz. 168). De absolute meerderheid van de CVP in 1950-1954 bleek een eenmalig resultaat, te danken aan de stemmen van niet-katholieke aanhangers van Leopold III. Wat de sociale beweging betreft, is het hele verhaal van Craeybeckx de illustratie van de stelling “Het ACV had als eerste doel te verhinderen dat de socialistische partij en de vakbonden te machtig zouden worden”. (blz. 185), ofschoon wel blijkt hoezeer de christelijke arbeidersbeweging zich tegen de andere standen moet afzetten. Het wordt een beetje lachwekkend als de auteur, bij de beschrijving van het opkomen van een filo-fascistische ideologie in katholieken schrijft: Vanaf 1936 zou dezelfde geestelijkheid er niet voor terugdeinzen om naar het voorbeeld van de Vlaamse nationalisten, de Chirojeugd te doen opstappen met tromgeroffel en vaandels, waarbij de nationalistische symbolen werden vervangen door christelijke” (blz. 209) of, bij de beschrijving van de katholieke zuil in de jaren zeventig, belang hecht aan... de Bond van het Heilig Hart (blz. 284). Door de geringe vertrouwdheid van de auteur met de verschuivingen binnen de kerkgemeenschap, wordt de lezer dan ook onvoldoende geïnformeerd door de verklaring van politieke verschuivingen, die niet enkel als een gevolg van de regeling van het schoolvraagstuk kunnen worden beschouwd, zoals de doorbraak van de Volksunie, de opgang van de PVV, de opkomst van de Groenen, het succes van de vredesbeweging. Deze blinde vlek deelt de auteur met heel wat leden van zijn politieke familie, die in Vlaanderen ook lange tijd de betekenis van het nationaliteitenconflict hebben onderschat. Volgens de auteur is de aanzienlijke achteruitgang van het aantal socialistische kiezers (in 1961: circa 36,7%, in 1981 nog 25,4%) in België binnen Europa, waarin de socialistische partijen goed weerstand bieden aan de uitdagingen van de postindustriële maatschappij, “een fenomeen sui generis”... Het kan moeilijk anders of de partijleiding moet ernstige beoordelings- en strategische en tactische fouten hebben gemaakt’ (blz. 476) Bij de beschrijving van de pogingen om het tij te doen keren stelt men vast, met spijt, dat de

[p. 144]

betekenis van de mutaties in de Belgische samenleving nog altijd niet ten volle tot de ‘Volkshuizen’ is doorgedrongen.

Voor de auteurs van Politieke geschiedenis van België sinds 1830 is het sociaal-economische spanningsveld het essentiële. Het wordt als volgt samengevat: ‘Het kapitalistische industrialisatieproces en het daarmee gepaard gaande sociale uitbuitingssysteem deden arbeidersbewegingen ontstaan die er vanaf de eeuwwisseling ongeveer in slaagden het politieke bestel gedeeltelijk om te buigen, een proces dat progressief leidde tot de vorming van de huidige kapitalistische samenleving, gekenmerkt door een permanent overleg tussen de participanten’ (X). Het is vooral in dit opzicht dat het boek op schitterende wijze aantoont hoe de politieke gebeurtenissen niet los te koppelen zijn van economische en sociale transformaties. Vanaf de beschrijving van de samenstelling van het parlement in de postrevolutionaire periode van 1830 verneemt de lezer tal van belangrijke gegevens over de economische achtergrond van de leidende figuren, grondbezitters, financiële, industriële en commerciële machten. Uitvoerig wordt ingegaan op wijzigingen in de economische verhoudingen, de discussie over de rol van de staat op economisch en sociaal terrein, de opstelling van de middenklasse en de opkomst van de arbeidersbeweging. Daarentegen stelt het werk enigszins teleur waar het, al te beknopt het Belgische kolonialisme beschrijft. Enigszins verrassend is de geringe aandacht gewijd aan de regering-Poullet-Vandervelde (1925-1926), tijdens het interbellum de enige coalitie van christen-democraten en socialisten. Veel aandacht besteden de auteurs eveneens aan het optreden van de verschillende Belgische koningen, hun pogingen om het beleid in een bepaalde, veelal behoudende, richting te sturen, hun privébelangen, hun opvattingen over de koninklijke prerogatieven en tenslotte aan de koningskwestie. Craeybeckx gaat uitvoerig in op de strategie van de Belgische Werkliedenpartij en de arbeidersbeweging, de depressie van de jaren dertig, de opkomst van de autoritaire stromingen. Veel aandacht gaat ook naar de pressiegroepen, de media en de uitbouw van de zuilen. Verhelderend is zijn analyse van het sociaal overleg, de patroonsorganisaties en de sociale wetgeving na 1944. Ongemeen boeiend, een enkele maal misschien te weinig afstandelijk, is de behandeling van de Belgische neokapitalistische economie vanaf de jaren zestig, de financiële groepen, concentratie, de welvaartspreiding, de veranderende consumptiegewoonten, de groei van het bruto-nationaal produkt, de demografische ontwikkeling, de export, de multinationale ondernemingen, de kapitaalmarkt, de tewerkstelling, het optreden van de overheid, het toeslaan van de crisis. Na 446 blz. wordt dan ook terecht geconcludeerd ‘dat de politieke besluitvorming nog slechts gedeeltelijk het werk is van regering en parlement’ en ‘dat, ten laatste van 1919 af, de parlementaire democratie in België anders functioneert dan blijkt uit de handboeken in grondwettelijk recht. Ondanks alle pogingen, meer verbale dan reële, om het parlement opnieuw belangrijke initiatieven te doen nemen zijn de hefbomen van de macht, als gevolg van een fundamentele maatschappelijke verschuiving, in de handen geraakt van verschillende beroepsverenigingen, partijen, enz.’. Maar: ‘in de zo vaak in beschuldiging gestelde “particratie” hebben zelfs de partijen lang niet zoveel macht als doorgaans wordt beweerd. Andere krachten hebben, o.a. in de schoot van de partijen zelf een sterkere greep. De partijen spelen dus zelfs niet eens de rol die de kiezer er misschien nog van verwacht. Men zou dus met meer recht mogen spreken van de “onmacht van de partijen”, wat het regeringswerk niet vergemakkelijkt. Het politiek toppersoneel is vandaag zeker niet minder geschoold dan enkele decennia geleden, anders dan men ons in uiterst rechtse kringen graag voorhoudt. Maar in onze, door werkgeversverenigingen, vakbonden, communautaire en andere pressiegroepen, beheerste burgerlijke democratie hebben de partijen het echter minder dan ooit voor het zeggen. Want een burgerlijke democratie is België, ondanks alle aanpassingen en sociale verbeteringen in reformistische zin, sedert 1830 in wezen gebleven. Arbeidersbeweging, Vlaamse en andere communautaire stromingen hebben dit niet veranderd’ (504).

Politieke geschiedenis van België sinds 1830 is een werk dat uitnodigt tot discussie, prikkelt tot tegenspraak, een enkele maal mateloos irriteert door eenzijdigheid, ergert ook door slordig taalgebruik, maar zoveel informatie verenigt dat het voortaan onmisbaar zal zijn.

Joris Dedeurwaerder.

Els Witte, Jan Craeybeckx, Politieke geschiedenis van België sinds 1830, Spanningen in een burgerlijke democratie, Standaard Wetenschappelijke Uitgeverij, Antwerpen, 1981, XVI + 535 blz.