Ons Erfdeel. Jaargang 26

Publikaties

Sumatra in beroering.

Het schijnt dat eindelijk de Nederlanders rijp zijn om uitvoerig en met de bijzonderheden die alleen de mens kan bieden die heeft beleefd wat hij beschrijft, kennis te nemen van wat zich heeft afgespeeld tijdens en rondom de roerige periode van de Tweede Wereldoorlog in de verre voormalige kolonie Nederlands-Indië. De tijd dus dat bijna twee jaar nadat het buurland Duitsland het moederland had bezet, het even gretig op expansie beluste Japan de snel kapitulerende kolonie overmeesterde. Met als gevolg de internering in burger- en krijgsgevangenenkampen van het overgrote deel van wie er als Europeanen teboek stonden. En met weer daarvan het gevolg de dood van tienduizenden die aan de kamp-, de transport- en de dwangarbeidsomstandigheden bezweken.

Er zijn ook in de jaren direct na de oorlog wel boeken met kampverslagen, getuigenissen, vertederende terugblikken en ook verhalen van literair niveau verschenen, maar ze bleven toch in de marge van de publieke belangstelling verscholen. De Nederlander, die zich ook vroeger in doorsnee al weinig om de koloniale zaken bekommerde, duwde de Indische catastrofe weg. Het was blijkbaar te veel, na alle ellende in het eigen huis. De eerloze overgave van de onmetelijke archipel aan het felle en toen nooit voor vol aangeziene Japan, de schandalige behandeling van de blanke eigen onderdanen door de gele en beneden het eigen ontwikkelingspeil geachte Aziaten, de brutale daad van de ‘rebel’ Soekarno, die het waagde met de proclamatie van de zelfstandige republiek Indonesië in 1945 een zogenaamde door Japan vervaardigde tijdbom onder het Nederlandse koninkrijk te leggen, de twee post-koloniale oorlogjes tegen het rijk in opkomst van dezelfde Soekarno in de late jaren veertig waaraan de internationale statengemeenschap telkens een eind moest maken, de bittere nasleep van dit alles waardoor zoveel nijvere vaderlanders het koloniale veld moesten ruimen en dan nog het weer niet van wapengeweld verstoken conflict met de republiek Indonesië over Nederlands Nieuw-Guinea, dat Nederland nog tot 1958 uit de boedel probeerde te redden en Soekarno zogoed als alle in zijn land nog werkzame hele en halve Nederlanders zijn lanen uit deed jagen, deze rampenreeks bij elkaar dan was te veel voor de Nederlandse maag om op korte termijn te verstouwen.

Wie zijn oor te luisteren legde bij uitgevers en boekhandelaren kon jarenlang horen dat Indische boeken het niet ‘deden’ en wie de schrijvers kende die vergeefs hadden geprobeerd hun manuscripten in dergelijke boeken om te zetten, gaf hen meewarig hun medeleven te kennen vanwege dat troosteloze rondzeulen van uitgever naar uitgever. De socioloog mag zoeken naar het antwoord op de vraag naar het waarom en het zal wel te maken hebben met het volwassen worden van een generatie die van oorlogsgebeurtenissen zuiver als geschiedenis kennis wil nemen, maar in elk geval vliegen sinds een jaar of vijf de aan het vroegere Nederlands-Indië gewijde boeken de uitgeversmagazijnen uit en de lezershuiskamers in. En het zijn niet, zoals eerst meestal het geval was, alleen de zogeheten egodocumenten, de dagboeken, notities, verslagen, enz. die op de eigen kampomstandigheden betrekking hadden, maar ook reconstructies van bepaalde onderdelen van het barre oorlogsgebeuren in gindse tropen, die nu eenmaal voor het Westeuropese oog moeilijk voorstelbaar zijn.

Ik laat in het midden wat er in de afgelopen jaren allemaal op dit gebied is verschenen en ik beperk me hier tot het eiland Sumatra, dat wat het economisch belang betreft het tweede ju-

[p. 139]

weel in rang was in Multatuli's ‘gordel van smaragd’. Het is het laat ontgonnen eiland van de oerbossen en de bergkammen, van de olie en de tabak, van curieuze en nog lang hun eigen aard bewarende stammen als de Minaogkabauers, de Bataks en de strijdbare Atjehers, welke laatsten de kolonisator in een reeks nog in het Nederlandse geheugen hangende oorlogjes maar met moeite heeft kunnen ‘pacificeren’. Het is ook een land met enkele van moderne bedrijvigheid doortrokken steden als Palembang en Medan en van misschien wel overschatte mogelijkheden om er bewoners van het benauwend overbevolkte Java naartoe te transmigeren.

Wedloop met de moesson heet het eerste hier te bespreken boek en de auteur is de in de noordelijke dreven onbekende G.F. Jacobs. Hij is een Zuid-Afrikaan uit een geslacht van Nederlandse afkomst, hij is in zijn vaderland een progressief parlementslid geweest en hij was in de Tweede Wereldoorlog een jeugdig majoor van de Britse Royal Marines. Hij had in Engeland een commando-opleiding gekregen, had zich als vrijwilliger voor het Verre Oosten opgegeven en werd op Ceylon geplaatst om er speciale opdrachten uit te voeren voor de inlichtingendienst. Over een van die opdrachten, met bizarre en van verwikkelingen aaneengeschakelde belevenissen, gaat dan zijn boek, dat in 1966 al in een Engelse editie onder de titel Prelude to the monsoon in Zuid-Afrika was verschenen.

Uiteraard zal de Nederlandse vertaling meer dan de buitenlandse de dichter bij de gebeurtenissen staande Nederlandse lezer raken. Die beschreven gebeurtenissen zijn van een aard welke vooral bij degenen die de waanzinnige tijd van een half tot driekwart jaar na de Japanse capitulatie op 15 augustus 1945 hebben meegemaakt, nooit uit het geheugen zullen kunnen glippen. Het was de zogenaamde bersiap-periode, de tijd waarin de jonge opstandige republiek zich wilde verdedigen tegen alles en allen die haar de onafhankelijkheid misgunden. In de chaos die het Japanse bezettingsbewind had achtergelaten en zonder een geregeld leger, kwam het neer op guerilla-aktiviteiten van geïmproviseerde strijdkrachten, van gewapende groepen en plunderende benden, die altijd wel een alibi hadden als ze zich achter de onafhankelijkheidsvlag schaarden. Het was ook een tijd waarin de geïnterneerde Nederlandse mannen en vrouwen niet uit hun kampen weg mochten, waarin het Engelse oppercommando van Lord Mountbatten met schaarse en onwillige troepen van overwegend Aziatische herkomst zowel de Japanners moest ontwapenen en repatriëren alsook de overzee getransporteerde krijgsgevangenen terugvoeren en de overige geïnterneerden rehabiliteren. Allerlei soorten gezagsdragers van velerlei nationaliteit organiseerden toen zo alles tegen elkaar in, dat voor de slachtoffers meestal alleen het help-uzelf nog uitkomst bood.

Jacobs dan was midden in deze onvergelijkelijke impasse terechtgekomen toen hij als leider van een groep van vijf man, onder wie één Nederlander (een zoon van de destijds alom bekende luchtvaart-directeur Plesman), één uit Nederlands-Indië afkomstige Chinees en twee Australische telegrafisten, in 1945 even vóór de Japanse capitulatie in Midden-Sumatra werd geparachuteerd. De opdracht was inlichtingen verzamelen over de situatie van de Japanners zowel als van de geïnterneerden en om guerilla-eenheden te organiseren voor het geval van geallieerde landingen. Zou er eenmaal vrede zijn, dan was zijn opdracht niet minder dan het handhaven van die vrede. Het was goed bedoeld, maar in Ceylon wist men kennelijk niet wat er zich in de voorafgaande jaren op dat moeilijk toegankelijke immense eiland had afgespeeld. En ook niet dat zich daar van noord tot zuid en van oost tot west verspreid 80.000 man van het Japanse leger bevonden plus een daarbij behorende niet te vergeten luchtmacht.

Jacobs en zijn mannen hadden in zover geluk dat een paar dagen nadat ze ergens in de jungle waren gedropt Tokio het oorlogsbijltje erbij neerlegde. Het kwam er voor hen toen op aan om contact met de Japanners te zoeken en zoveel mogelijk hulp aan de geïnterneerden te bieden. Zij werden door de Japanners, van wie sommigen wel en anderen niet coöperatief waren en van wie enkele officieren ostentatief harakiri pleegden, naar Medan gebracht, de riante havenstad aan de oostkust van Sumatra, waar zij in een hotel hun kwartier konden opslaan.

Wat zich dan allemaal aan verwikkelingen met de onbetrouwbaar blijvende Japanners, met de opstandige Indonesiërs en met de hun afvoer eisende geinterneerden voordoet, vormt de inhoud van dit heel leesbare en met de afstandelijkheid van de intellectueel geschreven boek, dat eindigt als majoor Jacobs eind november '45 de order krijgt weer naar Ceylon te vertrekken. De evacuatie van de geinterneerden en krijgsgevangenen is dan nog niet eens voltooid, de politieke spanningen stijgen met de dag, aanvallen van de ongeregelde Indonesische gewapende groepen hebben de op 10 oktober gelande Engelse troepen afgeslagen en de Japanse kolonel Yoshida, met wie majoor Jacobs in zijn rayon nauw heeft moeten samenwerken, geeft hem als blijk van waardering zijn samoerai-zwaard, het door de Japanners warm gekoesterde wapen van de legendarische ridder-krijger. Alleen, voor het eiland was er nog geen sprake van een all's well that

[p. 140]

ends well. Integendeel, speciaal de oostkust van Sumatra zou nog roerige tijden beleven, er zou nog even een afzonderlijke door het Nederlandse regime gedirigeerde staat bestaan, er zou gevochten en gemoord worden en uiteindelijk zou een almachtig geworden Soekarno ook dit gebied zonder omwegen inlijven in zijn republiek. Maar dat laatste is een stuk geschiedenis dat buiten dit kader ligt.

Jacobs' boek is eerder een persoonlijk verslag dan een gedocumenteerd fragment historie en voor een binnenstaander is hij wel heel erg een buitenstaander, die van de politieke verhoudingen in Indonesië van huisuit geen notie had en in dit opzicht van zijn superieuren geen instructies had gekregen. De woelingen op Sumatra schrijft hij toe aan ‘pemoeda's’, wat letterlijk jongeren betekent en destijds een verzamelnaam was voor gewapend agerende groepen van allerlei aard en kleur. De bestaande Indonesische partijen en functionerende leiders worden hier zo goed als niet genoemd en het lijkt alsof alleen op buit uit zijnde benden zijn regio onveilig maken. Ik weet niet of hij of de vertaler er schuld aan is dat nogal eens Indonesische namen verkeerd zijn gespeld, maar hem zal toch de vervelende gewoonte in de schoenen moeten worden geschoven om uitgerekend de niet-blanken in een Europese taal krom te laten praten. Het is zo Karl May-achtig en hoe krom sprak niet de gemiddelde Europeaan als hij zich aan het Indonesisch waagde. Om van de vaak moeilijke stam- en streektalen te zwijgen.

Wat mij verder nog verbaast is dat er in dit boek nergens sprake is van een groep van de Nederlandse luitenant-ter-zee Brondgeest, die ook vanuit Ceylon op Sumatra was geparachuteerd en wel op 15 augustus, de dag van de Japanse capitulatie dus. Ook hij heeft zich bezig gehouden met de ontwapening van de Japanners en de hulpverlening aan de geïnterneerden. Naar uit het verslag blijkt van de Enquêtecommissie naar het regeringsbeleid van Nederland in 1940-'45, werd hij in hetzelfde hotel ondergebracht als de groep-Jacobs en allerlei omstandigheden worden zowel in het ene als in het andere verslag ongeveer identiek belicht. Maar in die tijd wisten heel wat rechterhanden niet wat de linker deden en tenslotte was het Jacobs opdracht om alleen maar voor de Britse geïnterneerden te zorgen.

Overigens kenden ter zake geinteresseerde lezers Jacobs al in beeld en beschrijving uit het boek van Henk Hovinga, dat handelt over een van de afschuwelijkste krijgsgevangenenkampen, of eigenlijk een reeks van kampen, in Midden-Sumatra. De eerste druk van dit boek verscheen in 1976 onder de titel Dodenspoorweg door het oerwoud en ik noem het hier omdat er zojuist een derde en aanzienlijk verbeterde zowel als aangevulde druk is verschenen onder de nieuwe titel Eindstation Pakan Baroe 1944-1945, waaraan nu de oude titel als ondertitel is toegevoegd. In de nieuwe druk zijn een aantal storende fouten verbeterd en wie in de oorlogsgeschiedenis van Nederlands-Indië is geïnteresseerd, mag het natuurlijk diep schokkende boek niet overslaan.

Bij de aanleg van deze al door de Nederlanders zonder resultaat ontworpen maar door de Japanners nog net vóór hun capitulatie gerealiseerde spoorweg dwars door een moerassig terrein in het hart van Sumatra, werden 700 Europese krijgsgevangenen en 17.000 geronselde Javaanse koelies het slachtoffer van de mensonwaardige werkomstandigheden, de ondervoeding en de vele ziekten. En dan waren er als proloog van deze ellende nog om en bij 1800 krijgsgevangenen en 8000 van die romusha genoemde koelies verdronken door de torpedering van drie schepen waarmee de Japanners de dwangarbeiders naar Sumatra vervoerden. Over de kampen-keten van de Pakan Baroe-spoorweg was al het een en ander te lezen geweest in het eerder verschenen Het pannetje van Oliemans van de bestuursambtenaar C. van Heekeren e.a., maar uit Hovinga's boek verrijst het lugubere beeld kompleter dan ergens elders.

Nu toch Sumatra aan de orde is, wil ik nog wijzen op twee ook zojuist verschenen boeken van voormalige Nederlandse bestuursambtenaren, die naast het weergeven van belevenissen uit hun vooroorlogse dienstjaren ook inhaken op de gebeurtenissen tijdens en na de oorlog. De eerste van de hier bedoelde auteurs, die na de Japanse capitulatie nog een hoge Nederlands-Indische bestuursfunctie bekleedde, bundelde een verzameling bewaarde en duidelijk ook bewerkte vanuit Sumatra geschreven brieven aan zijn familie in Nederland uit de periode van 1928-'49. Er mag van bewerkt worden gesproken, want het persoonlijke in de zin van de intieme gevoelens en gedachten is zorgvuldig uit de tekst weggezeefd. Maar wat deze dr. J.J. van de Velde, die aan het eind van zijn loopbaan de hoogste Nederlands-Indische bestuursambtenaar voor Noord-Sumatra en ook nog adviseur voor politieke zaken van het nog even wankel herstelde Nederlands-Indische gouvernement was, vooral over zijn belevenissen tijdens en kort na de oorlog aan de drukker heeft toevertrouwd, is boeiende stof. Wat hier verteld wordt heeft de voor- en nadelen van wat heet van de naald wordt opgeschreven. Voor mij is voor zover het om de jonge bestuursambtenaar gaat de goede wil, de volledige inzet en de totale afwezigheid van enig politiek inzicht het meest opvallende in de persoon zelf, zoals het ook het meest stereotiepe is als het gaat om de Nederlands-

[p. 141]

Indische bestuursambtenaar in het algemeen. Degelijk zijn opgeleid, zijn ressort met toewijding besturen, de nadelen van een bestaan in onherbergzame streken blijmoedig aanvaarden en aan de basisstructuur van het koloniale bestel niet raken, het was het stramien van een tientallen jaren lange vooroorlogse periode, waarop ieder naar vermogen en inzicht voortborduurde.

Van der Velde, en dat moet zijn bruikbaarheid in de van politieke kluwens vervulde naoorlogse jaren verklaren, laat blijken dat het bedoelde inzicht wat de politieke aspecten betreft bij hem meer en meer groeiende was. Hij ging beseffen dat het Indonesische onafhankelijkheidsstreven niet alleen een kwestie was van rellen en benden, maar van de reële emancipatiedrang van een bevolking die drie en een half jaar lang meer en meer de eigen zaken had kunnen besturen. Als hij, na zijn internering in enkele Sumatraanse gevangenissen en kampen en weer in een besturende functie, de draden uit zijn speciale kluwen moet proberen recht te trekken, is hij niet de verbitterde voormalige machthebber die zijn handen gebonden weet, maar schrijft hij in december 1946 als regeringsadviseur voor politieke zaken op Sumatra en na het meewerken aan een overeenkomst tussen de strijdende partijen over demarcatielijnen: ‘Ja, dit baantje van mij is het interessantste van heel Sumatra, het geeft erg veel voldoening om mee te werken aan de totstandkoming van samenwerking’. Ook dit was een uiting van goede wil en inzet, zoals zijn dan ontstane vriendschap met vooraanstaande republikeinse Indonesiërs het is. Alleen het door de nationale noden en het internationale krachtenspel gedwongen taktische manoeuvreren van die republikeinen heeft ook hij, zoals trouwens de meeste Nederlanders, niet begrepen. Prins Willem I van Oranje heeft helaas geen instructieboek achtergelaten.

Van de Veldes collega drs. A. Visser heeft op zijn beurt ook zijn ervaringen teboekgesteld en ze gezien binnen ‘een merkwaardige loopbaan’. Al eerder werd er een fragment van afgedrukt in de uit 1977 stammende en door een reeks van voormalige bestuursambtenaren bijeengeschreven verzamelbundel Besturen overzee. Zijn boek is evenzeer een verhaal dat uit brieven aan de familie is betrokken. Ze beginnen in februari 1933, als de schrijver zijn voeten op de laagste sport van de bestuursladder heeft gezet en aspirant-controleur is geworden in Djokjakarta, de hoofdplaats van het gelijknamige Midden-Javaanse sultanaat met nog enige aan de gouvernementsleidsels gehouden zelfstandigheid. Het werk met de vele hem niet inspirerende bezigheden van protocollaire aard bevalt hem niet. Als hij begin 1935 wordt overgeplaatst naar Atjeh, in Noord-Sumatra, gaat hij zich in zijn element voelen; getuige zijn uitspraak: ‘Java is mooi door zijn verleden. Hier leef je in de verwachting van de toekomst’.

Die toekomst viel dan wel anders uit dan hij in zijn collega's hadden verwacht, maar de tijd in een afgesloten stuk Sumatraanse ‘rimboe’ doorgebracht, en ook nog op het terzijde van Sumatra gelegen armelijke eiland Nias, bezorgt ook hem de kwaliteiten voor een naoorlogse functie als vervolg van een door hem beheerst ter sprake gebrachte interneringstijd. Hij doet dan nog dienst bij en op het eiland Borneo, werkt een tijdje voor de ook door het Nederlandse bewind zelfstandig gebokste en door Soekarno knock down gedirigeerde staat Oost-Indonesië. Na nog even bij de geheel onafhankelijk geworden Indonesische federatie dienst te hebben gedaan, werd deze intelligente en belezen Nederlander ‘overtollig’ verklaard en verdween hij naar het moederland.

Vissers boek is beter, humoristischer en beeldender geschreven dan dat van Van de Velde. Er is alleen minder chronologische samenhang in, wat hoogstens degene stoort die er behoefte aan heeft. In elk geval geven al de hier genoemde Sumatra-boeken, die elkaar wat het gebeuren betreft nogal eens overlappen en ook nu en dan dezelfde personages ten tonele voeren, op eigen wijs en toon een pakkend en op één naar buiten weinig bekende streek gericht beeld van wat de laatste periode blijkt te zijn geweest van het koloniale bestuur van het ingetogen Nederland over de bontgeschakeerde Indonesische archipel.

J.H.W. Veenstra.

G.F. Jacobs, Wedloop met de moesson, T. Wever b.v., Franeker, 1982, 256 blz.
Henk Hovinga, Eindstation Pakan Baroe, Buijten & Schipperheijn, Amsterdam, Repro Holland, Alphen a/d Rijn, T. Wever b.v., Franeker, 1982, 304 blz.
J.J. van de Velde, Brieven uit Sumatra 1928-1949, T. Wever b.v., Franeker, 1982, 224 blz.
A. Visser, Een merkwaardige loopbaan, T. Wever b.v., Franeker, 1982, 192 blz.