Ons Erfdeel. Jaargang 26

[p. 105]

Bezielde retoriek.

Met Hommage is Leonard Nolens aan zijn zesde bundel toe. Een bundel die, vergeleken bij de twee voorgaande Incantatie (1977) en Alle tijd van de wereld. Een poëtica (1979) weinig fundamenteel nieuws te bieden heeft. Zoals in die bundels staan ook hier centraal de thema's van de worsteling met en de overgave aan het woord, de afrekening met de vaderlijke, burgerlijke waarden, de liefde en de vriendschap. Zoals daar krijgen ook hier die thema's vorm in uitgewerkte, breedvoerige cycli, vol retorische stuwing, vol persoonlijke adem.

In dit geval zijn het vijf cycli, of afdelingen, voorafgegaan door een Proloog-gedicht.

Die ‘Proloog’ vat de hele problematiek al samen:

Ik heb niets meer. Ik ben niets meer.
Mijn boek is bij voorbaat kapot.
En ik die werkelijkheid wou maken. (p. 7)

Het afgrondelijke contrast tussen de absolute ambitie en de even totale mislukking, wordt uitgewerkt in de rest van het gedicht, en daar in verband gebracht met de opstand tegen een maatschappelijke beklemming en tegen een persoonlijk verleden. Maar die zijn onontkoombaar omdat ze in het ik zijn neergeslagen, omdat ze zijn lichaam en zijn taal doordrenken. Daardoor wordt het probleem toegespitst tot een gevecht om de eigen identiteit, die aanhoudend van binnenuit bedreigd wordt, en in beslag genomen door wat van elders afkomstig is. De onoplosbaarheid daarvan zit tot in de verwisselbaarheid van de persoonlijke en bezittelijke voornaamwoorden, in verzen als:

Ik wil eindelijk wakker worden
uit jullie omgangsvormen van mij.
Ik wil eindelijk genezen van mijn antieke geschiedenis in jullie (p 7)

Daartegenover stelt hij, niet zonder jammerend zelfbeklag:

Ik ben toch een aparte verschijning van jou.
En ik heb toch een bloedeigen lijf sinds jullie.
Ik wil mijn persoonlijke verhaal. (p. 7)

De eerste afdeling, ‘In naam van de vader en de zoon’, herhaalt dit thema, nu toegespitst op het conflict tussen de zoon (dichter, individu) en de vader (burger, gemeenschap). Een conflict met persoonlijke, maatschappelijke en mythische dimensies. Aanleiding is de dood van de vader, die de dichter acuut bewust maakt van de mate waarin zijn eigen leven door die afwijzende / afgewezen vader bepaald en gedomineerd wordt: ‘Er is je dood die mij bijna heeft opgegeten’ (p. 11), of ‘Je pint de rare achterkant van je bestaan / Tegen mijn binnenborst’ (p. 12) Een ervaring van onteigening, die in haast ontelbare varianten en paradoxen herhaald wordt:

Met jou alleen ben ik begaan, altijd, altijd.
Je bent bij het schrijven de wetende wet.
Hoe kan ik je van nu af aan bestaan. (p. 16)

De vader is zowel de vader als de incarnatie van de burgerlijke waarden, is de wet, is de verinnerlijkte god, zo sterk dat de dichter vreest niet anders te zijn dan een herhaling, een redundantie in zijn eigen bestaan:

Al je schenkingen heb ik met vrienden opgeleefd.

Leonard Nolens (^o1947).

Nu moet ik ook jezelf bij stukken en bij brokken
uit me rukken en vooroverstuiken in het gat
Dat gaapt als je me teruggeeft aan mezelf. (p. 14)

Dat alles spitst zich voor een dichter, die zo intens met het woord en het spreken begaan is, als Nolens, toe op de onteigening van de taal:

De gijzeling begon toen je me
zacht een tong hebt doorgegeven
En toen je zweeg en nooit meer in mijn mond tot zwijgen kwam (p. 20)

In dit slotgedicht van de cyclus wordt meteen de geboorte in de menselijke en burgelijke orde afgewezen, en vervangen door de creatieve geboorte in de taal, het eigen woord. Hier culmineren de paradoxen in een Prometheische wil tot zelfaffirmatie:

Dat jij me voor het leven alle leven hebt gegeven, altijd jij,
Dat jij me met dat geven alle leven hebt ontnomen, altijd jij,
Niet uit een man, niet uit een vrouw geboren, niet geboren
Maar geschapen, uit mijn werk
moet ik voortaan ter wereld komen. (p. 20)

De volgende afdeling is dan ook - het ligt voor de hand - een ‘Hommage aan het woord’. Aan het woord dat groter is dan de dichter, dat aan hem voorafgaat en hem in zijn macht heeft; dat hem opnieuw moet baren:

Ik draag je in mijn hoofd en ken je niet.

[p. 106]

 

Jij draagt me in je schoot en wacht op mijn verschijning.

 

Ik ben wellicht een doodgeboren kind. (p. 23)

In een bestaan dat zo fundamenteel getekend is in zijn tekorten, in zijn ingebakken mislukking, in zijn verwarring van zelfverwerping en zelfbevestiging, is het woord de enige, tot Almoeder, tot moederschoot van zingeving gehypertrofieerde toevlucht. Met die moeder gaat de dichter een incestueuze verhouding aan. Een heel dubbelzinnige verhouding overigens, omdat ze hem tegelijk in staat stelt ‘werkelijkheid te maken’, zoals hij in de proloog uitdrukte, én hem van de werkelijkheid vervreemdt. Dan krijg te combinaties als deze:

- Woord, ik hou van je, ik hou
van je, teveel, en haat mezelf daarom (p. 27)
Ik schrijf en verwar elke zin met de zin van het leven.
Ik schrijf om na mijn dood met je te blijven praten,
Om bij jou te blijven als ik weg moet gaan. (p. 28)

Schrijven als overwinning op de dood, op het leven. Die erotische relatie met de taal vindt zijn tegenhanger in de van taalproblematiek doordrongen relatie tot de vrouw, in de afdeling ‘Een ander heeft als vroeger onze liefde opgeschreven’, die overigens de minst getormenteerde gedichten bevat. De minst goede staan in de afdeling die daarop volgt, ‘Hommage aan de hamster van Hampstead. Dertien gedichten voor Marcel van Maele’. Hier toont Nolens zich tenvolle anarchist, waar hij zich keert tegen bijv. ‘de zaligmakende zwetsers en de makke muggezifters’ (p. 42), het geboortedorp, ‘Het heldere kontrakt, de brave huishoudkunde van mijn huwelijk’ (p. 51), enz... Daartegenover kiest hij dan voor de onzekerheid, de eenzaamheid, zoals verbeeld in de metafoor van het zeemansleven:

Ik ga varen. Ik verlaat jullie kadasters van genegenheid,
Jullie getater van getallen, jullie lallen over huizen bouwen
En aanvaarden. Ik ga varen en vervloek de zure zaligheid
Van trouwen is houwen, Adieu!
Adieu! Alle geluk is eenzaamheid. (p. 52)

De bundel besluit met vier brieven in min of meer poëtisch proza, gericht aan de Finse dichter Jarkko Laine, met wie Nolens enkele maanden samenwoonde in Iowa City. Zij vormen samen een bijzonder indringende bezinning op leven, liefde, dood en dichterschap: sereen en indrukwekkend. Met als besluit:

Ook vandaag is hier weer weinig,
niets gebeurd, en dat is goed. Wat
werkelijk gebeurt, dat maak je
zelf wel uit. Dat maak je zelf.

Maar er staat op dezelfde bladzijde nog wat anders over poëzie:

Ook jij zei mij in volle kroegen
wonderbare zaken in simpele taal;
In die trant wil ik schrijven, (...)
In die trant wil ik schrijven en
komen: Columbus, het ei. (p. 60)

Het weze mij vergund te zeggen dat dit een mooi ideaal is, maar dat erg vreemd klinkt in deze bundel, en uit de mond van deze dichter. Niet als het ei, met zijn volmaakt gesloten, afgeronde vorm, komt deze poëzie bij de lezer over, maar - om in dezelfde sfeer te blijven - als een bende luidkeels kakelende kippen. Zij het dan wel goed georchestreerd. De poëzie van Nolens komt over als een doorleefde, bezielde retoriek, een met overgave inspreken op de lezer en op zichzelf. Deze poëzie is eerder de poëzie van een sprekende, bezwerende, klagende stem, dan die van een vorm, dan die van het ei. Het is een poëzie die met vaart en een stuwend ritme voortijlt, via klankecho's, herhalingen, parallellismen, anaforen en het hele arsenaal van retorische figuren. En daartoe behoren ook de aanspreking, de aarzeling en zelfcorrectie: de spreker aan het woord, tussen profetische toespraak en klagerige cafépraat.

Het zijn gedichten met prachtige flitsen, wonderlijke formuleringen en vondsten; maar die liggen verspreid in een wat onvaste bedding van woordoverdaad. Ik geloof dat mettertijd duidelijker zal worden hoe dicht deze verzen, wat hun vorm betreft, aansluiten bij het bezielde, retorische spreken van een humanitair expressionist als bijv. Wies Moens of een latere variant als Remy C. van de Kerckhove. Net zoals bij dergelijke dichters heb ik hier voortdurend de indruk dat een groot en indrukwekkend dichterschap zichzelf de pas afsnijdt door een teveel aan persoon en te weinig aan vorm. En dat is in het geval van Nolens zeker geen onvermogen, maar het is de keuze van een poëtica, de keuze van een leven.

Hugo Brems.

Leonard Nolens, Hommage, Amsterdam - Antwerpen, Elesvier - Manteau, 1981, 56 p.