Ons Erfdeel. Jaargang 25

Publikaties

Bloei en ondergang van het AKVS.

Het Algemeen Katholiek Vlaams Studentenverbond (AKVS) is onderwerp geworden van een lijvige studie, waarmee de Leuvense onderzoeker Louis Vos promoveerde tot doctor in de geschiedenis. Het werk werd door het Davidsfonds uitgegeven in de reeks ‘Bibliotheek van de Vlaamse Beweging’, waarin de auteur reeds eerder, in samenwerking met zijn vrouw Lieve Gevers, een studie publiceerde over het Westvlaamse studententijdschrift ‘De Vlaamsche Vlagge’. Lieve Gevers bereidt overigens ook een doctoraal proefschrift over de katholieke Vlaamse studentenbeweging voor, maar dan tot aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog.

De betekenis van deze studie voor het verwerven van een diepere kennis van de geschiedenis van de Vlaamse Beweging kan moeilijk worden overschat. De studie werd overigens gemotiveerd door het grote belang dat aan het AKVS werd gehecht door historici en medespelers. Gloedvol schreef seminarist Paul Vandermeulen op 20 mei 1919: ‘De studentenbeweging blijft de hoofdfactor in onze Vlaamse beweging omdat uit haar, als uit een immer opborrelende bron, de overtuigde onbaatzuchtige voorvechters voortkomen die aan de Vlaamse kamp de ononderbroken voortzetting en de eindzege moeten bezorgen’. Zeer in het algemeen wordt het AKVS door Vos beschreven als de ‘vrije en spontaan gegroeide katholieke Vlaamse jeugdbeweging, die vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw tot diep in de jaren dertig scholieren, seminaristen en universiteitsstudenten samenbracht in plaatselijke bonden, om zich in ernst en leute voor te bereiden op een actieve inzet in de Vlaamse beweging’ (I, 11).

In de inleiding, eigenlijk een weinig bemoedigende start voor de lezer, die meer dan 700 p. voor de boeg heeft, wordt uitvoerig uitgewijd over concepten en probleemstelling, waaruit het onderzoeksschema resulteerde; Vos ging hierbij in eerste instantie te rade bij de sociologie. De grondvraag was tweeledig: een onderzoek naar de werking van het AKVS, om de karakteristieken ervan te kunnen aanduiden en een nasporen van de factoren die bijdroegen tot bloei en ondergang, tegen de achtergrond van de politiek-maatschappelijke ontwikkelingen. De auteur steunt zijn betoog op kwantitatief voortreffelijk bronnenmateriaal; misschien was het daarom zinvol geweest om in de inleiding enige bronnenkritiek naar voren te brengen (welke authenticiteitswaarde mag worden toegekend aan studentenbladen en verslagboeken?).

Van de vooroorlogse wortels van het AKVS worden alleen enkele krachtlijnen geschetst; voor uitvoeriger informatie wordt met spanning uitgekeken naar de studie van Lieve Gevers. De oorlogsjaren, waarmee het boek voorgoed op gang komt, worden door Vos betiteld als ‘De beloken tijd’. Tijdens de oorlogsjaren had de studentenbond vooral een sociale functie: de leden konden er zich ontspannen en aan zelfvorming doen. Alleen een kleine minderheid in de Vlaamse studentenbeweging was min of meer gewonnen voor het activisme. De jongste generatie werd daarentegen sterk aangesproken door een brede zedelijk-godsdienstige oriëntering, die ook vóór de oorlog heel wat aanhang kende, vooral onder impuls van Van Cauwelaert. Vertegenwoordigers van die generatie werden aan het einde van de oorlog de leiders van de bonden, en zouden in de jaren 1918-1920 zorgen voor een krachtige herleving.

Deze opbloei manifesteerde zich o.a. in bijeenkomsten op gouwen gewestdagen, waar scholieren en seminaristen kennis konden maken met prominenten uit

[p. 789]

de Frontbeweging; ook vooroorlogse studentenbladen verschenen nu opnieuw, naast het nieuwe ‘Storm’. Zowel de zelfbestuursgedachte als het minimumprogramma hadden hun verdedigers in de studentenbeweging; exclusieven werden toen echter nog niet uitgesproken: beide stromingen vloeiden nog samen in één brede vlaamsgezinde en zedelijk-godsdienstige bedding. Het AKVS leek in die jaren af te stevenen op een officiële erkenning door het hele Belgische episcopaat. Maar organisatorisch stond de beweging toen nog vrij zwak; de gelederen waren nog niet gesloten. In de jaren 1919-1924 werden heel wat initiatieven genomen, zowel op plaatselijk, regionaal als provinciaal vlak, die van het AKVS een goed werkende organisatie moesten maken: de beweging werd in de steigers gezet. Ook op het centrale niveau, d.i. het hoofdbestuur te Leuven, werden structuren uitgewerkt, die het contact tussen basis en top moesten verbeteren. Met een overvloed van (soms overbodig lijkende) details schetst Vos het netwerk van het AKVS met zijn 223 bonden, 25 gewesten en 5 gouwen. De bewering van Elias en Lamberty als zou de studentenbeweging uitsluitend ontstaan zijn als een spontane reactie van scholieren en studenten tegen de verfransingsmethoden in het katholiek middelbaar onderwijs wordt hier in twijfel getrokken: het niet voorkomen van studentenbonden in Brussel, verfranste steden of taalgrenssteden lijkt ons slechts een weinig overtuigend argument.

Het eindpunt van het proces van beleidscentralisatie in Leuven werd bereikt in 1924, met de goedkeuring van nieuwe statuten. Maar hiermee lopen we (of liever de auteur) op de geschiedenis vooruit. Want tegelijk met haar organisatorische opbouw kwam de beweging in de jaren 1920-1923 in een ware stroomversnelling. Het negatieve optreden van kardinaal Mercier was een kaakslag voor het zich ontplooiende AKVS: hij verzette zich tegen een petitiebeweging voor de vernederlandsing van het katholiek middelbaar onderwijs en wist paus Benedictus XV ertoe te bewegen een brief te schrijven, waarin hij betreurde dat de Vlaamse kwestie de eendracht onder de burgers ondermijnde; ook de Luikse bisschop Rutten, die aanvankelijk enige sympathie toonde, werd nu verplicht in de pas te lopen. Hoe kon het anders, dan dat op die manier de vertrouwelijke samenwerking tussen kerkelijke overheid en studentenbeweging verdween? Het AKVS kwam nu duidelijk los te staan van haar vroegere bindingen: kerkelijk gezag, katholieke en sociale jeugdverantwoordelijken en christen-democratische politici. Deze autonomie maakte het de AKVS-leiding mogelijk een zwenking te maken in Vlaams-nationalistische richting. De afkeer die de studentenbeweging ging vertonen voor compromissen werd vooral duidelijk n.a.v. de parlementaire behandeling van het wetsvoorstel voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit, waaruit de Nolfbarak resulteerde. Maar wie was daar echt gelukkig mee?

Vos heeft het nuttig geoordeeld om het eerste deel van zijn werk af te sluiten met een uitvoerig hoofdstuk (70 p.) dat een beeld geeft van een bondsleven: het is een plezierig intermezzo, maar heeft fundamenteel weinig om het lijf. De argeloze lezer hunkert inmiddels naar een chronologisch houvast, want het tweede deel begint opnieuw met de periode 1921-1924, waarin wordt gesproken over ‘het bekoorlijke radicalisme’. Hierin wordt nog eens uitvoerig uiteengezet hoe de studentenbeweging evolueerde van een brede katholiek-vlaamsgezinde opstelling naar een uitgesproken Vlaams-nationalistisch standpunt en hoe de Kerk daar met groeiende argwaan en ongerustheid tegen aan keek. Hoewel er binnen het AKVS zelf enige tegenwind was, er bestond een tendens om de beweging opnieuw in de vroegere bedding te loodsen, stond het in 1924-'25 voor een dreigend isolement. Dit jaar wordt door de auteur beschreven als een keerpunt in de AKVS-geschiedenis.

Het was een academiejaar dat in Leuven werd gekenmerkt door een ware geest van revolte. Door haar verwevenheid met de Leuvense studentenbeweging, werd de leiding van het AKVS meegesleurd in een radicale anti-Belgische koers, die moest uitlopen op een regelrechte botsing met de kerkelijke overheid. Door een al te nadrukkelijk poneren van de ideologische zuiverheid en affirmeren van de onafhankelijkheid was het bijna onvermijdelijk dat er maatregelen werden uitgelokt. Bisschop Rutten gaf hierin het voorbeeld, door de Limburgse studentenbonden los te scheuren van het Leuvense AKVS. In september 1925 kon de Brugse bisschop Waffelaert zijn collega's ertoe bewegen het Vlaams-nationalisme te veroordelen in een gemeenschappelijk herderlijk schrijven. In de Westvlaamse colleges werden de AKVS-tijdschriften verboden en de lectuur ervan bestraft met doodzonde. Het AKVS, dat organisatorisch nu pas goed op dreef leek, kreeg hierdoor een slag onder de gordel: schuchtere toenaderingspogingen tot de kerkelijke overheid liepen op een mislukking uit; ontevredenen (of waren het angstigen?) die zich niet akkoord konden verklaren met de pure Vlaams-nationalistische lijn, bewerkstelligden een kloof in de beweging.

Vos schrikt er niet voor terug het optreden van de bisschoppen ‘begrijpelijk’ te noemen in de context van de jaren twintig (II, 143). Veel moeilijkheden hadden vermeden kunnen worden indien ze zich iets inschikkelijker hadden opgesteld tegenover de Vlaamse klachten. Maar nee, het lichtende voorbeeld kwam uit het zuiden van

[p. 790]

het land, waar de ‘Action Catholique de la jeunesse belge’ (ACJB) al enige tijd actief was. In Vlaanderen zou propaganda worden gevoerd voor het onderbrengen van de katholieke jeugdwerken in een overkoepelend Jeugdverbond voor Katholieke Actie (JVKA). Vanaf 1927 tot 1931 zou het AKVS helemaal in de schaduw komen te staan van deze katholieke actie. Het AKVS werd in feite geleidelijk aan doodgeknepen. De houding van de studentenbonden tegenover het JVKA verschilde weliswaar van gouw tot gouw, maar in de zomer van 1931 zou een verjongd AKVS-bestuur definitief kiezen voor een harde oppositie. Dit zou de ondergang van de beweging nog versnellen: naast een bloeiende KSA stond het AKVS voortaan als een verschrompelde, bijna te verwaarlozen restgroep. Bij deze restgroep stonden het anti-Belgicisme en de Grootnederlandse idee centraal; men koesterde er een ‘dietse droom’ in het kader van een nieuw rechts ‘gemeenschapsgevoel’. Spanningen omtrent het al dan niet aansluiten bij het in 1931 opgerichte Verdinaso leidden in 1933 tot het uittreden van de meest radicale elementen, die Dinaso werden. Ook daarna werden de rangen nog sterk gedund, door de kritiek van de AKVS-leiding op het VNV. Omstreeks 1935 werd de toestand werkelijk uitzichtloos, o.a. wegens persoonlijke tegenstellingen en geldzaken.

De auteur laat hierop nog een epiloog volgen, waarna het boek wordt afgerond met een 30 blz. lang besluit. Dit besluit is langdradig en stelt enigszins teleur. In een eerste deel wordt het eigen karakter van het AKVS beschreven; een vergelijking met andere - ook buitenlandse - jeugdbewegingen leek ons weinig zinvol, omdat er haast geen vergelijkingspunten zijn. Het tweede deel van zijn epiloog gaf de auteur als titel ‘Van bloei tot ondergang’: het is niet veel meer dan een samenvatting van het hele werk, waarbij hij in eindeloze herhalingen valt. Wel lijken ons zijn verklaringsgronden interessant die bijdroegen tot de ondergang van de beweging: het functieverlies als gevolg van een toenemende politisering; de toenemende roep in de Kerk om een katholieke actie van leken onder strikt hiërarchische leiding; en de inschakeling van jeugdgroepen in volwassenenformaties die pretendeerden een oplossing te bieden voor de crisis waarin de westerse samenleving in de jaren dertig verzeild was geraakt. Het optreden van de bisschoppen blijft o.i. hoe dan ook de hoofdoorzaak. In het besluit missen we ook een algemene evaluatie over de inbreng van het AKVS en haar betekenis voor de Vlaamse Beweging.

Louis Vos heeft een monumentaal werk gemaakt, in de letterlijke en figuurlijke zin van het woord. De enkele kritische punten die we naar voren brachten, doen niets af van de waardering die we voor deze studie hebben. Het werk hoort thuis in de bibliotheek van iedereen die interesse heeft in de geschiedenis van de Vlaamse Beweging.

Michiel Nuyttens.

L. Vos, Bloei en ondergang van het AKVS. Geschiedenis van de katholieke Vlaamse studentenbeweging 1914-1935. Leuven, 1982. 2 vol., 341 en 387 pp.