Ons Erfdeel. Jaargang 25

Spaanse belangstelling voor Nederlandse literatuur Jonge auteurs in vertaling.

Begin december 1980 werd er in de Nederlandse Ambassade te Madrid in het bijzijn van Ambassadeur Goedhart, en de Culturele Afgevaardigde van de Belgische Ambassade, mevrouw De Ro, een boek gepresenteerd aan het Spaanse lezerspubliek en de pers: Nuevo narrativa neerlandesa. De titel zou men het best kunnen vertalen met ‘Nieuwe Nederlandse narratieve teksten’.

De titel kan door de Spaanse lezer niet verkeerd geïnterpreteerd worden: de Spanjaard gebruikt zelf dagelijks het werkwoord ‘narrar’ (vertellen, verhalen) en daardoor zal hij de titel associëren met ‘narracion’ (het verhaal). Toch omvat de term ‘narrativa’, inhoudelijk gezien, alle literaire genres die een verteller impliceren, zij het mondeling of schriftelijk, en dit kan dus zowel de legende, de sage, het (korte) verhaal, de novelle, als de roman zijn. In de inleiding van het boek wordt daarom uiteengezet dat de term ‘narrativa’ hier in de engere zin van ‘narracion’ wordt gebruikt. Ook met de adjectivering ‘nueva’ (nieuw) bij dit substantief komt de lezer niet bedrogen uit, want er worden hem tien verhalen gepresenteerd, waarvan er negen voor het eerst verschenen tussen 1970 en 1980, waardoor het werk een zeer eigentijds karakter krijgt, in tegenstelling tot de meeste vertalingen die steeds een tijd later verschijnen. Het bevat namelijk de vertaling van tien verhalen van negen moderne Nederlandse auteurs: Belcampo, Maarten Biesheuvel, Mensje van Keulen, Heere Heeresma, Maarten 't Hart, Bob den Uyl, Jan Donkers, Frans Kusters, Oek de Jong.

De vertaling van deze werken gaat uit van wat de vertalers zelf noemen: een vertaalcollectief. De activiteiten van dit collectief worden gecoördineerd en

[p. 782]

geleid door de docent Nederlands en van de Universidad Complutense de Madrid. Naast zijn diverse taken aan de universiteit, heeft Prof. Tromp zich samen met verschillende studenten en oud-studenten toegelegd op verdere verdieping in de Nederlandse taal, literatuur en cultuur. Uit deze activiteit na de lesuren is het huidige vertaalcollectief gegroeid. De andere leden van dit collectief zijn allen Spanjaarden: Gonzalo Garcival en Juan Robredo, allebei journalisten, en Pedro José Lavado, doctor in de kunstgeschiedenis; ook werken er enkele andere studenten als losse medewerkers aan mee.

De selectie van de auteurs en de verhalen is het werk van Prof. Tromp. De vraag welke auteurs en welke verhalen in een anthologie opgenomen worden, blijft altijd een zeer moeilijke kwestie, maar Prof. Tromp heeft zich bij de keuze, naast factoren van praktische aard en persoonlijke voorkeur, laten leiden door het principe van een ‘eenheid in de verscheidenheid’.

Een buiten-textueel eenheidselement is de recente publikatiedatum van de verhalen: alle aangeboden verhalen, met uitzondering van Het grote gebeuren van Belcampo, werden zoals gezegd in Nederland voor het eerst gepubliceerd tussen 1970 en 1980. Er komen dus vooral jonge en nieuwe auteurs aan bod, die dan ook meteen de kans geboden wordt bekendheid te verwerven binnen de Spaanse literaire kringen. De jongste onder hen is Oek de Jong, die in 1976 de ‘Reina-Prinsen-Geerligsprijs’ ontving voor zijn toen nog ongepubliceerde verhalenbundel De hemelvaart van Massimo. Van Maarten 't Hart werden er zelfs twee verhalen in deze anthologie opgenomen omdat zijn veelzijdige persoonlijkheid, zijn grote literaire produktiviteit en zijn succesrijke werken hem tot een van de meest veelbelovende nieuwkomers binnen de Nederlandse letteren maken. Al deze jonge auteurs zijn nog totaal onbekend in de Spaanse taalwereld, uitgezonderd Heere Heeresma, wiens Een dagje naar het strand en De vis al in 1971 vertaald en uitgegeven werden in Spanje.

Een ander eenheidscheppend element bestaat hierin dat deze anthologie slechts Noordnederlandse en geen Zuidnederlandse (Vlaamse) auteurs samenbrengt. Er moet wel opgemerkt worden dat al in 1975 bij Ediciones Grijalbo te Barcelona een Anthologia de cuentos neerlandeses verscheen. Deze verhalenbundel bevatte een selectie verhalen van Zuidnederlandse auteurs met verhalen daterend van vóór 1970. Het huidige werk van Prof. Tromp en zijn vertaalcollectief kan men dus beschouwen als een aanvulling op deze anthologie van 1975. Dit zal misschien olie op het vuur zijn bij diegenen die de literatuur van beide taalprovincies beschouwen als één organisch geheel en het onmogelijk achten de Noordnederlandse en de Vlaamse literatuur als aparte entiteiten te beschouwen. Dit is echter geenszins de bedoeling van deze anthologie, die getracht heeft een groepering te brengen van enkele nieuwe verhaalschrijvers, die men omwille van hun samenvallen in de tijd als een nieuwe generatie schrijvers zou kunnen beschouwen en die per toeval allen binnen de Noordnederlandse taalgroep thuis horen. Omwille van hun gemeenschappelijke kenmerken en een specifieke gerichtheid op de werkelijkheid als object, kan men deze auteurs misschien als één literaire groep beschouwen. Het samenvallen in tijd, plaats en stijl of onderwerp heeft reeds de oorsprong gegeven aan verschillende literaire groeperingen, zo bijvoorbeeld de Oxfordgroep van Engelse dichters, the angry young men, en bij ons de tachtigers enz...

Al de auteurs van de hieropgenomen verhalen hebben zich naar vorm en inhoud aangepast aan de zich steeds wijzigende situatie van de hedendaagse mens en zijn omgeving. Zij nemen deel aan de hedendaagse realiteit door er zich tegen af te zetten of haar te her-schep-pen of om te vormen, of haar voort te zetten in de schrijfact. De werkelijkheid wordt door deze auteurs niet meer aanvaard als een nuchtere referentie maar als een werkobject waar zij creatief mee kunnen omspringen. En hiermee komen wij aan het element van de ‘verscheidenheid’: de manier waarop zij met de werkelijkheid creatief bezig zijn, is voor elk van deze auteurs verschillend. Al deze auteurs zijn realiteitsgebonden en begaan met de wereld, maar ieder op zijn persoonlijke manier.

Dit wordt reeds duidelijk bij het eerste verhaal, El gran acontecer (Het grote gebeuren) van Belcampo waarin de alledaagse werkelijkheid, het stadje Rijssen, naarmate het verhaal vordert, langzaam wordt omgetoverd tot een Boschiaans tableau van het laatste oordeel vol afschuwelijke duiveltjes en gedrochten, engelen, verdoemden en gelukzaligen, met een apocalyptisch karakter. Het tweede verhaal, El Senor Mellenberg (De Heer Mellenberg) van Maarten Biesheuvel, presenteert een totale omkering van de werkelijkheid door de ogen van de psychisch gestoorde Mellenberg met wie de ik-figuur, de schrijver (eveneens psychisch gestoorde die zich de Messias waant) in contact komt: zo zijn het bijvoorbeeld niet de wielen die de wagen over de aarde doen voortbewegen, maar zijn het de wielen die de aarde naar achter laten draaien terwijl de wagen ter plaatse blijft, of, het is de windmolen die wind produceert als reactie op het pletten van graan tussen molenstenen.

In het volgende verhaal, La ruptura (De breuk) van Mensje van Keulen zijn vorm en inhoud een aanvulling van elkaar. Het is een tweedelig verhaal dat de

[p. 783]

breuk van een relatie in de vorm van het verhaal zelf tot uiting brengt: in het eerste gedeelte wordt de werkelijkheid bekeken vanuit het oogpunt van de moeder van de vrouw, in het tweede gedeelte vanuit het standpunt van de man. Deze techniek van een verschillend ‘point of view’ of verschillende ik-figuren werd reeds toegepast door o.a. Louis Paul Boon in Menuet, eveneens de breuk, de vervreemding, tussen zijn personages illustrerend.

Het verhaal Un tendero que no vuelve (Een winkelier keert niet weerom) van Heere Heeresma tovert de werkelijkheid om tot een surrealistisch gegeven waarin een winkelier met een roeiboot samen met de dood, vermomd als postbode, naar de hemel wordt ‘gevaren’. Het verhaal zelf wordt uitgewerkt als een nachtmerrie, waarin geleidelijk aan een bevreemdende atmosfeer geschapen wordt: uurwerk staat stil, geen enkel geluid... en het roept zekere herinneringen op aan het magisch realisme van Johan Daisne in De trein der traagheid.

In El sombrero de copa (De hoge hoed) van 't Maarten 't Hart wordt de authentieke vertelsituatie opnieuw gecreëerd: verteller-luisteraar. De verteller (de oom) vertelt aan de schrijver, de ik-figuur, een anekdote die hem echt overkomen is. Hier vindt men dus de oorsprong van het verhaal: de vertelsituatie. Het tweede verhaal van Maarten 't Hart Estio en abril (Hoogzomer in april) behandelt de werkelijkheid niet op anekdotische wijze, maar er wordt vanuit ecologisch en milieubewust standpunt een sfeer gekreëerd van zorg om de steeds verdergaande inmenging van de mens in de wereld van de natuur, iets dat uiteindelijk tot zijn ondergang zal leiden. Door zijn apocalyptisch karakter heeft zijn werk veel gemeen met Het grote gebeuren van Belcampo en door de aanwending van normale werkelijkheidselementen om een bevreemdende sfeer te scheppen, sluit het aan bij het magisch realisme van Een winkelier keert niet weerom van Heere Heeresma.

Bob den Uyl vermaakt zich in España oscura door een humoristische blik te werpen op het Spaanse openbare vervoer. Deze humoristische vervorming (humor is steeds een manipulatie van de werkelijkheid) zal bij het Spaanse publiek zeker goed in de smaak vallen. Het verhaal, dat in feite een aaneenschakeling is van korte ‘cursiefjes’ heeft veel verwantschap met de artikelen van de grote Spaanse schrijver Larra, die bekend werd door zijn sociale artikelen in de kranten, waarin hij de draak stak met bepaalde facetten van het Spaans openbare leven.

Padres de Hoy (Ouders van nu) van Jan Donkers is een realistische intimistische beschrijving van de vervreemding van een koppel. Deze koude en intellectualistische tekening van de realiteit roept bij de lezer vele vragen op en stelt de hedendaagse werkelijkheid ter discussie. Het zieke kind kan zeker beschouwd worden als symbool van de verziekte maatschappij.

El rey baritono (Koning bariton) van Frans Kusters, is een verhaal waarin de vorm centraal staat, waarin de taal als teken zelf alle betekenis krijgt. Het handelt over de oppositie tussen de werkelijkheid en de beschrijving van die werkelijkheid, het toont de auteur in zijn strijd om die werkelijkheid in de adequate vorm op papier te brengen. Het is dus schrijven over het schrijven zelf: het genre richt zich op zijn eigen werkelijkheid.

Het laatste verhaal van de bundel, El hombre pajaro (De vogelmens) van Oek de Jong, schept een verhaalwerkelijkheid waarin fantasie en realiteit door elkaar lopen in de figuur van de oom die geobserveerd wordt vanuit het perspectief van zijn neefje, die deze beide polen niet uit elkaar kan houden.

Dit korte overzicht van de aangeboden vertalingen, toont aan dat deze auteurs ondanks hun betrokken zijn op de werkelijkheid toch een grote verscheidenheid van verhaalvorm, thematiek en stijl bereiken. Zo zal de Spaanse lezer in contact komen met een aantal tendensen binnen de hedendaagse Nederlandse literatuur. Terwijl Prof. Tromp deze tendensen in zijn inleiding samenvat onder twee noemers, realisme en constructivisme, zal de lezer veel meer getroffen zijn door de diversiteit aan tendensen: de apocalyptisch-visionaire stijl van Belcampo en Maarten 't Hart, het humoristisch anekdotische cursief van Bob den Uyl, de magisch realistische stijl van Heere Heeresma's korte verhaal, het constructivistisch schrijven van Oek de Jong en Frans Kusters, het intimistisch realisme van Mensje van Keulen en Jan Donkers. Hierbij valt dus de rijkheid aan schrijfstijlen op die deze auteurs gebruiken om de werkelijkheid te benaderen, te reconstrueren, aan te vullen of om er in hun schrijfact vat op te krijgen.

Bij de lectuur van deze anthologie valt onmiddellijk de zeer vlotte vertaling op. Men kan aan geen enkel element merken dat het hier om een vertaling gaat. De vertalingen doen niet onder voor het origineel, noch in de literaire, noch in de taalkundige aspecten. De vertalers hebben een goed evenwicht gezocht tussen het bewaren van het persoonlijke ritme en stijl van de auteurs enerzijds, en de aanpassing van de tekst aan de specifieke geaardheid van de Spaanse taal anderzijds. Mijns inziens is het vertaalcollectief in de vertaling, het opnieuw creëren van een literair werk, zeer goed geslaagd, hoewel een ‘native speaker’ daar beter over kan oordelen dan ik. Ondanks een jarenlange ervaring met de Spaanse taal zal ik mij hier niet wagen aan een taalkritische benadering van de vertaling. Wel mag opgemerkt worden dat het werk in een mo-

[p. 784]

derne schrijf- en spreekstijl geschreven is en zelf verschillende modernismen gebruikt die in de hedendaagse Spaanse taal veelvuldig opduiken.

Zo'n resultaat kon alleen maar ontstaan binnen een groep vertalers waarin niemand, dit in tegenstelling tot de individuele vertalingen, zijn eigen taalstijl kon laten prevaleren. Het werk van het vertaalcollectief werd bovendien nog ter bijschaving doorgespeeld aan andere personen, waaronder studenten en taalleraren, die de teksten verder onder de loupe namen om ze van onzuiverheden te ontdoen. Dit alles steeds onder het waakzame oog van Prof. Tromp, die er over waakte dat de originele tekst geen geweld werd aangedaan.

In de inleiding tot de anthologie snijdt Prof. Tromp op een te beknopte manier het genre-probleem aan. Ook tracht hij een snelle schets te geven van de moderne Nederlandse literatuur met het vernoemen van W.F. Hermans, H. Claus, Vestdijk, L.P. Boon, G.K. van het Reve, Ivo Michiels, Jan Wolkers, Hugo Raes, maar hij slaagt er wegens plaatsgebrek niet in (elke pagina kost geld en het boek ontving geen subsidies) onze complexe literatuur duidelijk en voldoende te belichten. Het tweede gedeelte van de inleiding geeft een vlot commentaar bij de vertaalde werken en hun auteurs. Voor meer inlichtingen kan de lezer nog terecht in de ‘Indice Biobibliografico’, indien hij meer wil vernemen over de levensloop en andere publikaties van deze auteurs.

De anthologie werd in de Spaanse pers zeer goed onthaald. De onafhankelijke krant El Pais publiceerde een kort objectief artikel over de presentatie van het boek en stipte het verhaal van Heeresma aan die daar al bekendheid verwierf dank zij de vertaling van Een dagje naar het strand, en diezelfde krant vermeldde ook het magisch-realistisch verhaal van Maarten 't Hart Hoogzomer in april naast het apocalyptisch verhaal van Belcampo. De krant ABC wijdde ook een artikel aan de verschijning van het boek en haalde naast Heeresma het humoristische Donker Spanje van Bob den Uyl aan. In het maartnummer van Via Libre verscheen een zeer uitvoerig en lovend artikel onder de veelzeggende titel: Jovenes - y excelentes - narradores de Holanda (Jonge - en excellente - vertellers van Nederland) van Eduardo Tijeras, waarin niets dan lof over deze nieuwe generatie van schrijvers en over het vertaalcollectief.

Uit dit alles kunnen we opmaken dat er in Spanje een interesse bestaat voor de Nederlandse literatuur. De Spanjaarden hebben een zekere sympathie voor hun vroegere weerspannige provincie en dank zij dit bijzonder goed gelukte initiatief krijgen zij de kans in contact te komen met enkele veelbelovende nieuwkomers van onze literatuur. We kunnen alleen maar hopen dat dit voorbeeld nagevolgd wordt en dat het vertaalcollectief op de ingeslagen weg verder gaat. Het zou zeker lofwaardig zijn indien dergelijke initiatieven in de toekomst zouden kunnen rekenen op daadwerkelijke steun van culturele groeperingen en de betrokken ministeries die de verspreiding van de Nederlandse cultuur tot doel hebben. Door die steun zouden de kosten aanzienlijk kunnen verlaagd worden zodat een lagere prijs het boek binnen ieders bereik zou brengen. Vierhonderd pesetas voor een paperback van 133 blz. is voor de Spanjaard nog steeds peperduur.

Marc Lontie, Brussel.

Nueva narrativa neerlandesa, Selección e introducción de Hans Tromp. Traducciones a cargo del colectivo formado por Gonzalo Garcival, Juan Robredo, Pedro José Lavado y Hans Tromp, Editorial Swan, San Lorenzo dei Escorial, 1980, 133 pp. 400 ptas.