Ons Erfdeel. Jaargang 25

Jotie T'Hooft: Verzamelde gedichten.

Jotie T'Hooft, Verzamelde gedichten is de titel van een bijna 350 bladzijden tellend mooi uitgegeven boek. Met in het achterhoofd de wetenschap dat van T'Hooft drie bundels van elk ongeveer vijftig bladzijden verschenen zijn, plus de zeer beknopte verzameling De laatste gedichten, die uit twaalf stukken bestaat en met daarnaast het vage vermoeden dat T'Hooft in de korte tijd dat verschillende tijdschriften werk van hem opgenomen hebben, toch niet bijna tweehonderd gedichten gepubliceerd kan hebben, leek er bij een uitgave van de verzamelde gedichten die zoveel bladzijden telt, reden tot nieuwsgierigheid: was T'Hoofts tot nu toe gepubliceerde werk bij wijze van spreken slechts het topje van een ijsberg? Had de uitgever in T'Hoofts literaire nalatenschap dingen van zo'n betekenis ontdekt dat ze naast de bekende bundels niet gemist konden worden, omdat ze wezen naar belangrijke evoluties, raadsels opwierpen of ontsluierden, ja zelfs het globale beeld dat wij van deze dichter hebben, veranderden? Was er nog werk van zeer hoge kwaliteit ongepubliceerd gebleven?

Als men de bundels Schreeuwlandschap, Junkieverdriet en Poezebeest na elkaar leest en vergelijkt, valt het op hoe Jotie T'Hooft niet zozeer op het gebied van de formele perfectie een interessante dichter geweest is. Ook zijn thematiek was niet veelzijdig. Maar de gedrevenheid waarmee hij het zeer beperkte dat hem bezig hield, uitgeschreven heeft en de oprechtheid die uit de beste gedichten spreekt, zijn aangrijpend en maken sommige gedichten belangrijk.

In Schreeuwlandschap wordt het voorwerp van dit schrijverschap uiteengezet: de eigen identiteit in haar verhoudingen tot de omgeving van de familie, het land

[p. 757]

waarin en de mensen waartussen wordt geleefd, de geliefde. Elk van deze verhoudingen worden problematisch, door de dood die ze alle op zo'n manier doorkruist dat ze er zinloos door worden. Zeer gewelddadig uitgedrukt: de dood als de scheurende knal van een vergeten tijdbom in de borst van reizigers in ratelende treinstellen (p. 46). Het beeld is typisch voor de wijze waarop in Schreeuwlandschap nog over de onder alles overwoekerende en onafwendbare dood geschreven is: schetsmatig, met een overmaat van onverteerde wijsheid (bijv. in uitspraken als ‘Er zijn vele dingen die wij nog niet weten, bijv. dat de dood het beste zaad is of eenzaamheid vruchtbare grond’ (p. 41), die op zichzelf onzin zijn), los, gemakkelijk, stellig en wel in die mate stellig dat het probleem van de dood alleen bestaat in de dimensie die de dichter ervan wil zien. Het probleem heeft geen keerzijde. Omwille van de onontkoombaarheid van de dood en derhalve van de zinloosheid van het leven worden met een voor mij niet zo aanvaardbaar gemak alle uitingen van leven op een morbiede wijze tot verval en voorspel van de dood gereduceerd. Het interessante is nu dat een zo smalle thematiek in Junkieverdriet op een soms rijke en vooral authentieke manier verwoord is. In Oogsttijd en Reïncarnaties (titels - met bijzonder vérstrekkende betekenis van de eerste en tweede afdeling uit deze bundel) houdt de dichter zich bezig met de moeilijkheden die zich voordeden bij het zoeken naar zijn plaats in dit leven. Het dagelijkse probleem van hoe hij zich niet kan verzoenen met de eigen mogelijkheden of aanpassen aan hen die rond hem leven, trekt hij door in de tijd: jonge man werd ‘opa’ (p. 61). ‘Nog ben ik jong Maar ik ben oud’ (p. 70). Zeer concreet en ontroerend gaat hij in op de verhouding met de ouders, aan wiens verwachtingen meer uit de aard van de dingen zelf, onmogelijk kan voldoen, met de vrienden, die niets doen dan teleurstellen, met de geliefde, die als enige de gelegenheid biedt om aan de doodsobsessie te ontsnappen (Oogsttijd, p. 70.). De ontsnapping is echter momentaan. Dood neemt hem zozeer in beslag dat het expliciete bevel van de geliefde en de onmacht van de minnaar om aan haar te weerstaan ingeroepen worden om hem even op afstand te houden. (Aan mijn prinses, p. 86). De sterkste gedichten uit Junkieverdriet zijn misschien wel deze waarin T'Hooft zichzelf dichterlijk doorlicht. Onsamenhangend in zichzelf, hunkert hij naar uiteindelijke samenhang, maar ziet geen enkele wijze waarop deze zou kunnen bestaan. Zonder verband met wie of wat dan ook rondom hem is hij toch altijd op zoek naar verbanden en voornamelijk naar de warmte en de geborgenheid die zij met zich dragen. Bedreigd met bezoedeling door het leven, en levend met de wetenschap van een oorspronkelijke, onaantastbare en absolute reinheid, is hij niet in staat om wat dan ook te begrijpen, samen te voegen, uit te spreken. Toch werkt hij voortdurend met woorden; ‘een Monster van Frankenstein’ (p 88), ‘een Marsman op Aarde’ (p. 91) of - in Junkieverdriet, laatste afdeling van deze gelijknamige bundel - ‘een Eenhoorn’ (p. 106). In dit dichterschap, zijn de grote themata uit de Europese romantiek duidelijk terug te vinden: de idee van een bestaan vol oorspronkelijke zuiverheid, het leven als bederf en ten gevolge daarvan het leven als lijden aan het leven, voorkeur voor nacht- en schaduwleven, onmogelijkheid van contact, omnipresentie van de dood, die zowel gebroken verbanden als oorspronkelijke zuiverheid herstelt, zelfs vage vormen van religiositeit.

Het romantische karakter van dit dichterschap lijkt niet zozeer te zijn voortgevloeid uit filosofische of cultuurhistorische inzichten, zeker niet uit de wens om deel te nemen aan iets zo oppervlakkigs als mode, i.c. een nieuwe romantiek, wel uit de eigen concrete levenservaring. De initiële zuiverheid waar de dichter bijv. in De Eenhoorn over spreekt, is blijkbaar terug te voeren tot het geheel van levensverwachtingen die hij als kind, als jongen, gekoesterd heeft. Dat een mens zijn verwachtingen al levend maar in beperkte mate of zelfs helemaal niet inlost, heeft hier tot zo een grondige frustratie geleid dat de dichter door zijn eigen concrete teleurstellingen verblind is geraakt. Het is moeilijk - en bij nader inzien is dit niet eens nodig, want deze gedichten zijn absolute belijdenispoëzie, en als dusdanig zeer dicht tegen het leven aan geschreven - om bij een interpretatie uit te maken welke leeftijd de dichter had, bij het ontstaan van zijn poëzie. De heftigheid waarmee hij de ogen voor het leven sloot en voortleefde binnen zijn angst, heeft, mooi gezegd, iets kinderlijks; minder mooi, iets onvolwassens. Men zou kunnen opmerken dat hij een boeiende reis op een voor de lezer boeiende manier afgebroken heeft, voordat zij nog veel boeiender kon worden. Ik vrees dat een gedeelte van het succes dat Jotie T'Hooft bij zijn leeftijdgenoten heeft, juist te danken is aan dit aspect van emotionele onevenwichtigheid.

Vele van zijn lezers die, op een minder creatieve en vermoedelijk ook veel minder pijnlijke manier dan hij, voor onaangename werkelijkheden de ogen wensten te sluiten, zullen zich door deze gedichten in hun afwijzing van een ‘lelijke, voornamelijk moeilijke of lastige wereld’ gerechtvaardigd gevoeld hebben.

Poezebeest is het logische vervolg op Junkieverdriet. De registratie van dit pijnlijke en uitzichtloze proces van leven is doorgevoerd tot in de versplintering

[p. 758]

Jotie 't Hooft (1956-1977).

en de abdicatie van het leven zelf. Leven is reizen door een volslagen zinloze, onsamenhangende wereld geworden, een door mensen en dood volkomen leeggevreten en vernielde realiteit. De hele werkelijkheid is herleid tot een gesticht vol krankzinnigen die elkaar voortdurend af- en misleiden, putten graven voor zichzelf en er anderen induwen. Zowel wat de vorm als de emotionele draagkracht betreft, zijn de liefdesgedichten die de tweede afdeling van deze bundel vormen, zwak, sentimenteel. Alsof de soms genezende kracht van liefde en passie zo verminderd is dat alleen nog geklaag en tranerigheid overblijven. En alles eindigt met de reeks die de niets verbloemende titel Adieu meekrijgt. Jotie T'Hooft handelde consequent met zijn inzichten en sloot zijn leven af op een moment dat er geen uitzicht meer was, zeker niet het uitzicht om nog met woorden dit uitzichtloze gestalte te geven. Over de kwaliteit van sommige van De laatste gedichten (geschreven juist voor zijn dood) kan gediscussieerd worden, maar dat kan m.i. ook over de kwaliteit van een groot deel van het overige werk. Voor mij althans heeft hij met Nog een Brief (p. 334) uit deze afscheidsreeks misschien wel het ontroerendste van al zijn gedichten geschreven. De laatste gedichten zijn alleen al daarom belangrijk omdat zij het bewijs leveren, hoe spreken tot op het laatste moment T'Hoofts alles overheersende uiteindelijk enige uitweg/toegangsweg bleef. Het komt niet zo veel voor dat een dichterschap zich opent in de manier waarop het zich sluit. Jotie T'Hooft zweeg op het moment dat hij niets meer te zeggen had. Moest daaraan nog iets toegevoegd worden? De uitgever, die op de flap van het boek Jotie T'Hooft op een nogal smakeloze manier verheft tot ‘mythe’, ‘fenomeen’ dat ‘gevierd en veel gevraagd werd’ - wat is de betekenis van dit soort dingen voor de poëzie, die al bij al toch iets anders is dan het rijden van wielercriteriums? - heeft gemeend van wel. Hij heeft er goed aan gedaan de gedichten, die in tijdschriften verspreid waren, te verzamelen en samen met de gebundelde in één werk onder te brengen. In grote lijnen bevestigt wat in de tijdschriften verscheen - en het zou bij een zo consequent wanhopige dichter als Jotie T'Hooft een wonder geweest zijn als dit anders was - de toon en lijn die uit de bundels gedistilleerd kan worden. Het is opvallend dat veel aantrekkelijke gedichten geen plaats in een bundel gekregen hebben.

Alle problemen omtrent deze uitgave beginnen echter met het werk dat hier voor de eerste keer gepubliceerd werd. Het beslaat 130 van de 350 bladzijden en bestaat uit twee aanzetten van bundels waaraan T'Hooft zelf nog gewerkt heeft en een afdeling waaraan de uitgever de titel Nagelaten gedichten meegaf. De samensteller van deze uitgave, ene Fil Hantko, vermoedt op basis van ikris technank en Spiegel/Raam dat Jotie T'Hooft als dichter zelfs na Poezebeest nog een uitzonderlijke en verrassende evolutie doorgemaakt heeft. Zegt hij dit alleen om de aanwezigheid van deze merendeels vrij zwakke teksten aanvaardbaar te maken? Voor mij zijn ze veel meer het bewijs van de onmogelijkheid daarvan; aanwijzingen van een logische, verdere aftakeling tot in het poëtische instrumentarium toe. Meer en meer werd voor T'Hooft zeggen zinloos; het raam werd een spiegel. En dit maakt dan weer de uitbarsting van de laatste gedichten zo merkwaardig. Fil Hantko is ook verantwoordelijk voor de keuze van de Nagelaten gedichten, die in dit geval als nagelaten in de meest letterlijke zin geïnterpreteerd moeten worden; achtergebleven dus, want in feite gaat het niet om werk dat T'Hooft nog wilde bundelen of publiceren, maar om jeugdgedichten. Deze samensteller die zijn volslagen onsamenhangende verantwoording gesteld heeft in een beschamend kreupel Nederlands en wiens wangen daarbij bij wijze van spreken bol staan van het misselijke woordje ‘selectie’, heeft zich wel tot een erg linkshandige rechterhand van de uitgever ontpopt, toen het erop aankwam met verstand en goede smaak de nalatenschap van een respectabel dichter te ordenen en eventueel te openen. Terecht heeft T'Hooft het waarschijnlijk zelf wijzer gevonden zijn honderden jeugdgedichten nooit openbaar te maken. Er is verwantschap tussen de beste gepubliceerde gedichten met hun scherpe, sobere vorm en hun prangende, authentieke problematiek en de ellenlange, onbeheerste, dikwijls opgeblazen en onwaarachtige uitstortingen van een dichter die nog niet duidelijk wist wat hij zeggen wilde. In die zin hebben de jeugdgedichten enige betekenis: zij tonen aan dat T'Hoofts beste gedichten niet van vandaag op morgen ontstaan zijn; dat hij leermeesters gehad heeft. Maar een verstandig mens weet dit ook zonder al die jeugdzonden door te lezen. Er is bij de samensteller echter een voorbarige neiging te onderkennen om Jotie T'Hooft nu al te behandelen als één van onze klassieke dichters. Iedere strook papier die hij beschreven heeft, wordt belangrijk. Wel vindt Hantko dat nog niet het moment gekomen is om van de gedichten al een kritische uitgave te presenteren

[p. 759]

met voetnoten, varianten, beschrijving van handschriften enz. Zijn verwijzing naar zo'n uitgave doet mij vermoeden dat hij die ooit wel eens onmisbaar zal vinden. Laat ik volstaan met hem erop te wijzen dat, op Gezelle na, van geen enkele van onze ‘klassieke’ moderne dichters, Van de Woestijne incluis, zo'n uitgave bestaat. Dit om hem het ridicule van sommige zinsneden uit zijn Verantwoording duidelijk te maken; ook om hem eventueel een werk aan de hand te doen waarbij hij zich niet zozeer zal kunnen vergissen als hij nu deed bij het uitkiezen van deze jeugdverzen die, toegegeven, af en toe een mooie regel bevatten, maar zelden een mooi gedicht. Hij zal echter kritischer te werk moeten gaan dan in deze uitgave. Want hier lijkt hij, blijkens zijn eigen woorden, eigenmachtig ‘waar nodig’ gecorrigeerd te hebben. En waar was dat? En hoe zag de eigenlijke tekst van T'Hooft zelf er dan uit? Wie is verantwoordelijk voor de motto's die tussen de groepen nagelaten gedichten afgedrukt zijn en die soms al een aanwijzing voor een interpretatie inhouden? Toch niet T'Hooft zelf? Het dichterschap van Jotie T'Hooft zou krachtiger overgekomen zijn als de uitgever een keuze uit alle gedichten gebracht had, zelfs met weglating van sommige zwakkere verzen, die al in bundels (bijv. Schreeuwlandschap) terechtgekomen waren.

Nu hebben uitgever en samensteller zich in deze Verzamelde gedichten niet de discipline kunnen opleggen waaruit Jotie T'Hoofts beste gedichten ontstaan zijn; en het gevolg daarvan is dat de toevallige lezer van dit dure boek maar weer eens zelf door het moeras moet gaan. Zal hij toevallig bij de mooiste gedichten uitkomen of verzinken in al die woorden?

Eric Derluyn.

Jotie T'Hooft, Verzamelde gedichten, Elsevier-Manteau, 1981.