Ons Erfdeel. Jaargang 25

Kees van Kooten ‘Veertig’.

Wie in het Encyclopedisch jaarboek 1981 van de Grote Winkler Prins de naam Kees van Kooten opzoekt, vindt die naam niet als lemma aanwezig. Maar gelukkig bezit zo'n jaarboek ook nog een register en dáárin staat de naam Kooten, K. van wél, al is het maar met één verwijzing. Die verwijzing zal ongetwijfeld in de richting van het hoofdwoord Letterkunde gaan, denk ik aanvankelijk, maar al bladerend tot de aangegeven bladzijde, tref ik tot mijn verrassing het woordje doemdenken aan: ‘door Koot en Bie gelanceerde term voor het ondergangsdenken dat zich in de afgelopen periode steeds duidelijker als een actuele tendens ging aftekenen binnen de opinievormende publiciteit...’ En als ik verder lees, de hele bladzijde van twee kolommen door, kom ik nóg een keer Koot en Bie tegen, nu aangediud als De directeuren van het Simplistisch Verbond, de heren Koot en Bie. Maar Kooten, K. van noch Kees van Kooten blijken afzonderlijk te bestaan.

Dat de ‘encyclopedist’ zonder meer aanneemt dat iedere encyclopedisch-jaarboekraadpleger weet dat Koot en Kooten, K. van dezelfde zijn, vind ik - ondanks de ónwetenschappelijkheid van dat uitgangspunt - zeer verheugend: iedereen kent Koot en iedereen weet dat Koot Kooten, K. van is! Maar dat Koot-van Kooten ook zónder Bie een bestaan leidt, is tot velen nog steeds niet doorgedrongen, ook niet tot de ‘encyclopedist’ van 1981, en dát is minder verheugend. Want als er één is in de Letterkunde van de jaren 70 en 80 die iets nieuws met de Letteren deed en doet, dan is het Koot-van Kooten wel (geweest).

In ‘Ons Erfdeel’, 25ste jrg., januari-februari 1982 had ik het genoegen over Maarten 't Hart als bestseller-fenomeen te mogen schrijven in een artikel dat me heel wat reacties opleverde, zowel instemmende als woedend-afwijzende. De woede van de betreffende lezers werd vooral gewekt door het feit dat ik Maarten 't Hart niet als een Groot Letterkundige zag. Met voorbeelden liet ik zien dat hij absoluut niets vernieuwends in zijn werk bezat, noch inhoudelijk noch stilistisch. De woedende lezers schreeuwden moord en brand, maar lieten op geen enkele wijze zien waarom Maarten 't Hart wél een Groot Schrijver was. En dat is jammer, want nu ben ik gedoemd te blijven denken dat mijn mening met bewijsplaatsen van het tegendeel zwaarder weegt dan hun mening zonder enige illustratie van hún gelijk.

Ongemerkt ben ik op deze manier weer bij het woordje doem-

[p. 753]

denken terecht gekomen: één woordje slechts uit het rijke vocabulaire van Koot (en Bie). Ik weet niet of het waar is wat de ‘encyclopedist’ zegt - door Koot en Bie gelanceerde term - maar dat zij de term tot gemeengoed gemaakt hebben, is zeker. Dank zij hun speelse presentatie van dit woord in een programma op de Nederlandse televisie over Nederlanders die hun toevlucht in Australië zochten, werd dit nieuwe ‘angstaanjagende’ woord en begrip op de helling gezet, ge-re-la-ti-veerd...

Maar nog steeds zijn we dan niet verder dan Koot én Bie en we zouden het over Koot-Van Kooten alléén gaan hebben: Koot-Van Kooten als Vernieuwer van de Nederlandse Letteren in de Jaren 70 en 80...

De Jaren 70.

Kort voordat de 70-er decade begon - in 1969 om precies te zijn - begonnen er in het Nederlandse weekblad ‘De Haagse Post’ stukjes te verschijnen onder de titel Treitertrends van een voordien onbekende columnist. Het waren heel rare stukjes waarvan niemand ooit gedacht zou hebben dat ze eenmaal tot de Literatuur zouden gaan behoren, want er kwamen zoveel ‘gemeenplaatsen’, ‘stoplappen’ ‘clichés’ in die columns voor dat iedere Neerlandicus de haren ten berge rezen. Maar gelukkig wordt de Literatuur niet door de Neerlandicus bepaald, maar door de Literatuur zélf: de Treitertrends bleken al spoedig een afspiegeling te zijn van ‘het wereldje’ dat in Nederland in de jaren zeventig in opkomst was en dat aan het einde van deze decade - óók in de Haagse Post - uitgebreid beschreven zou worden als het ‘Ik-tijdperk van de 80-er jaren’.

Koot-Van Kooten had in zijn Treitertrends waarvan inmiddels verschillende bundelingen waren verschenen, echter al lang duidelijk gemaakt dat dat ‘Ik-tijdperk’ er in de voorafgaande jaren óók al was, alleen maar door te laten zien hoe het ‘Ik-wereldje’ van de incrowd eruitzag met alle taal-verarming, kwaal-verwarming enz. In de enkele jaren dat de Treitertrends verschenen viel dat misschien nog niet zo op, maar als men nu - tien jaar later - dat eerste werk nog eens doorleest, valt het niet moeilijk meer om in te zien dat één ‘Treitertrend’ alléén al een heel wat beter beeld geeft van de jaren 70 dan alle romans en verhalen die Maarten 't Hart in al die jaren bij elkaar schreef.

Maar Koot-Van Kooten bepaalde zich niet tot zijn Treitertrends Tussen zijn 30ste en 40ste jaar (1971-1981) ontwikkelde hij zich steeds meer, als Koot van Het Simplistisch Verbond, als Jacobse van ‘Jacobse en Van Es’, als Cor van der Laak (...en wel hierom...), als Hai-koot van de Bescheurkalender, enfin te veel om op te noemen. Het ‘Gat van Nederland’ werd steeds meer opgevuld.

Maar ook als boekenschrijver werd hij actief. In 1977 verscheen in de serie BB-literair de bundel ‘Koot droomt zich af’ en als dat het enige boek was dat Koot-Van Kooten ooit geschreven had, verdiende hij daar alléén reeds een Plaats mee in onze Letterkunde, een Plaats met een hoofdletter. De Lexicon der Poëzie van C. Buddingh', waarin wel de meeste van de mogelijke stijlfiguren beschreven worden, is bij lange na niet voldoende om de ‘gevallen’ terug te vinden die Koot-Van Kooten alleen al in zijn eerste item, getiteld Schrijvem (met een m) aan de orde stelt, schijnbaar moeiteloos maar daarom niet minder in de herinnering blijvend. Vreemd genoeg was er indertijd geen enkele literatuurcriticus die alle vernieuwingen die Koot-Van Kooten hier bracht, signaleerde. Er werd hoogstens op de leuk-heid gewezen: ‘Koot droomt zich af’ was een leuk boekje...

Pas na de publikatie van Koot graaft zich autobio (1979) werd Kees van Kooten als échte Schrijver erkend - en terecht - in de Literatuur opgenomen. Maar dat boek is dan ook wel zó geweldig goed dat men wel blind moet zijn om er de waarde niet van te beseffen. Zoals dat met de meeste van mijn waardevolste boeken gaat, is het ook nu weer uit mijn boekenkast verdwenen: uitgeleend en nooit meer teruggekregen... Maar ik weet er nog heel veel van, van de ingehouden ontroering en liefde die Koot weet over te brengen: Koot en zijn vader... Koot en zijn gezin, op afstand... Koot-Van Kooten... eindelijk eens een schrijver die graaft en iets nieuws vindt: iets anders dan al die frustraties die de meeste Nederlandse auteurs al gravende uit hun jeugdig graf naar boven halen. Dank zij de afstand die Koot-Van Kooten schept met behulp van zijn relativerende stijl en zijn verrassende gebruik van een nieuw soort taal brengt hij zijn jeugd zo dicht bij de lezer dat deze zijn eigen jeugd ook in een nieuw licht gaat zien en al lezend een soort verjongingskuur ondergaat.

Aan het einde van de jaren 70 had Nederland er een werkelijk nieuwe schrijver bij, nog steeds onder het televisie-pseudoniem Koot, maar algemeen bekend als de aparte Heer Van Kooten die zonder zijn dubbelster Bie in de Literatuurgeschiedenis opgenomen kon worden. In de 1e druk van Lexicon van de Nederlandse Literatuur (1978) komt hij nog niet voor; in de 2e druk (1981) krijgt hij de plaats die hij verdient.

De Jaren 80.

Ondanks het feit dat de jaren 80 nog maar nauwelijks begonnen zijn, zijn deze 80-er jaren weer al zo veel malen op de helling gezet, speciaal in de T.V.-programma's van Koot & Bie, dat velen vergaten dat er ook nog een schrijver Koot bestond. Welnu, vanaf de jaren 80 mág men dat ook vergeten, want de

[p. 754]

Kees van Kooten (^o1941).

schrijver Koot is vanaf dit decennium Kees van Kooten geworden, en ik denk dat dat ook wel zo zal blijven. In de bundel Aan het werk, opgedragen aan Geert Lubberhuizen bij zijn afscheid als directeur van de Uitgeverij De Bezige Bij, komen we de naam Kees van Kooten voor de eerste maal als auteursnaam tegen. Kees van Kooten maakte voor de man die bijna 40 jaar directeur van De Bezige Bij was geweest, op bijna 40-jarige leeftijd een gedicht dat dezelfde titel had als de hele bundel, en dit gedicht vinden we terug op de achterflap van het nieuwe boek van dezelfde Kees van Kooten, dat in 1982 onder de titel Veertig bij De Bezige Bij verscheen.

Omdat het - althans voor mij - het enige ‘literaire’ gedicht van Kees van Kooten is dat hij ooit als zodanig publiceerde, neem ik het in zijn geheel over:

Ik kijk mijn zoon.
Hij slaapt, ik schrik
en zie: daar ligt mijn vader.
Ik vraag hen wie ik wezen wil
en of ik die al nader.
Zij zwijgen dat ik verder moet.

Ik kus zijn halsslagader:
Barbara, klopt zij, Barbara.
(zijn mond geurt nog naar tandpasta)
Aan het werk dus, aan het werk!
De slagen der stomheid
zien te verslaan
door kakelend op
mijn handen te staan.

U ziet het zelf: als Kees van Kooten aan het werk gaat, komt er iets nieuws kijken. Alleen al zo'n eerste regel - Ik kijk mijn zoon. - geeft aan het werkwoord kijken dat in het Nederlands meestal onovergankelijk is een verdiepte intensiteit. En in het vervolg van het gedicht krijgt die intensiteit nieuwe verdiepingen: de vader wordt zoon tussen zoon en vader, er vinden vreemde ontroerende overvloeiingen plaats tussen leven en dood, enz. Maar vóórdat de gevoelens en de ontroeringen een loopje met de dichter (en de lezer) gaan nemen, trekt de dichter de zaken recht, eerst door in de tweede strofe met beelden en rijmen zijn gevoelens te relativeren en daarna - in de derde strofe - door zichzelf als omgekeerde kakelaar aan de kaak te stéllen. Maar intussen! Kees van Kooten kijkt en ziet, en laat de lezer kijken en zien... En als die lezer ook nog zover komt dat hij de slagen der stomheid ziet te verslaan, dan heeft het omgekeerde kakelen in dit gedicht zeker zin gehad.

Veertig.

Kees van Kooten schreef Aan het werk rond zijn 40ste jaar: één van de momenten in het leven van de mens die hem/haar (soms) even doen stilstaan, want zo'n nulletje aan het einde van een getal stemt tot ná-denken. Niet voor niets spreken we over de jaren 70, de jaren 80... niet voor niets staan we stil als we weer een decennium hebben afgerond. Het boek Veertig van Kees van Kooten, dat als ondertitel Drie verhalen heeft, is er het zoveelste voorbeeld van. En dát is misschien reeds een kritische noot: Veertig is het zoveelste voorbeeld van een grensaanduiding in het leven van een (de) mens... In het gedicht Aan het werk wordt zonder leeftijdsaanduiding aangegeven dat een (de) dichter zich op een grens bevindt. In het boek Veertig is de schrijver er vanaf de eerste bladzijde mét leeftijdsaanduiding (zie ook de titel) over aan het piekeren. Ik had net een verhaal gelezen in de bundel Vrouwen; verhalen van vrouwen uit de literatuur van de Jaren Tachtig, Elsevier/Manteau, Amsterdam, 1981, en daar was ik ook al op dat leeftijdsprobleem gestuit: Veertig. De betekenis, de ware betekenis van het veertigste levensjaar, is dat je in de je toegemeten tijd dichter bij de dood staat dan bij je geboorte. Op de levenslijn ben ik nu de mijlpaal halverwege gepasseerd. Maar zijn we in zekere zin niet altijd die mijlpaal voorbij, omdat we weten wanneer we geboren zijn, maar niet weten...

De schrijfster Angela Carter komt al direct tot dat inzicht. Kees van Kooten was in zijn gedicht ook al zo vér. Maar toch voegt hij er nog even een heel boek - drie verhalen - aan toe om die ‘mijlpaal’ vast te leggen, weliswaar op een specifiek Kootiaanse wijze, maar - juist omdat we het probleem al vanaf de titel kennen - op een minder verrassende manier dan in zijn vorige boek Koot graaft zich autobio, en minder verrassend dan in het gedicht Aan het werk. Eigenlijk weten we al te veel: de schrijver geeft zich met zijn titel al helemaal bloot, en als hij ons daarna nog iets wezenlijks nieuws en verrassends zal weten te bieden, mag hij dubbel geprezen worden!

Welnu, als ik heel eerlijk ben, moet ik zeggen dat ik - nadat ik de drie verhalen éénmaal had gelezen - écht van plan was om Kees van Kooten dubbel te gaan prijzen, want er zitten nieuwe en verrassende dingen in zijn verhalenbundel. Reeds in het eerste verhaal (L'écrivain) doet de schrijver een aantal uitspraken over het schrijven en alles wat daarmee samenhangt op zo'n lichte toon, maar tegelijkertijd ook blijkgevend van een wezenlijke behoefte om het juiste woord op de juiste plaats te zetten, dat men dit verhaal - dat meer dan de helft van het boek

[p. 755]

omvat - alleen daarom al met genoegen leest. Zinnetjes zoals Is ‘veertig’ niet een te makkelijke titel? laten zien dat de auteur zelfs over dát probleem heeft nagedacht: de schrijver blijft de lezer telkens een stapje voor, steekt hem de loef af op het moment dat hij (de lezer) meent kritiek te kunnen gaan leveren. Kees van Kooten blijkt zélf goed genoeg te weten hoe wankel de positie van een schrijver is en hij bekritiseert die situatie voortdurend zélf, op alle mogelijke manieren. Dat hij daarmee de lezerssituatie van de criticus al van te voren ondergraaft, is voor de criticus natuurlijk niet zo leuk: alles wat die criticus aan kritiek zit te bedenken blijkt even later al door de schrijver zelf bedacht te zijn, of beter: over-dacht. Kees van Kooten wéét dat hij het zich niet gemakkelijk moet maken en als het soms lijkt alsof hij zich wél gemakkelijk heeft gemaakt, blijkt uit de een of andere ‘zijdelingse’ opmerking dat hij zich er als eerste van bewust was dat ‘gemakkelijkheid’ moeilijkheden kan opleveren enz.

Ik zei het al: voor een criticus is zo'n situatie niet leuk en er is dan ook alle reden om het boek een tweede en derde maal te gaan lezen om toch iets te vinden waarop wezenlijke kritiek uitgeoefend kan worden: de flauwiteiten van het vernederlandste Frans, de goedkope erotiek die af en toe opdoemt, het vrouwversierderige element dat soms afbreuk doet... Maar bij goed lezen blijkt ook nu telkens weer dat Van Kooten deze ‘te bekritiseren kwesties’ zelf - door zijn manier van aanpak - op de helling heeft gezet en ze daarmee zelf tot een punt van kritiek maakt.

Ik heb me er tenslotte dan ook maar bij neergelegd: Veertig dient driedubbel geprezen te worden. Want niet alleen vernieuwt Koot-Van Kooten de manier waarop men in het Nederlands schrijft en niet alleen geeft hij een indringend beeld van de 80-er van de jaren 1980, nee, Koot-Van Kooten stelt die manier van schrijven en dat mensbeeld ook nog eens eventjes zodanig aan de kaak (met zichzelf als ‘schrijnend’ voorbeeld - en dáár is durf voor nodig!) dat al het schijnbaar oppervlakkige verdieping krijgt.

Men mag Kees van Kooten zonder meer tot de serieuze Literatuur (met een hoofdletter) rekenen: geestig, onderhoudend, taalvernieuwend, maatschappijkritisch enz. Enfin, lees zelf maar...

Aldert Walrecht.

Kees van Kooten, Veertig, De Bezige Bij, Amsterdam.