Ons Erfdeel. Jaargang 25

Muziek

Opera voor Vlaanderen: Na jarenlange discussie eindelijk een realiteit.

België is op dit ogenblik drie officiële operatheaters rijk. Twee daarvan liggen, in overeenstemming met de typische Belgische situatie, netjes ingebed in de beide cultuurgemeenschappen van het land: het Centre Lyrique de Wallonie in het Franstalige landsgedeelte, de Opera voor Vlaanderen in het Nederlandstalige. De derde instelling, de tweetalige Nationale Opera of Koninklijke Muntschouwburg (cfr. eerste nummer van deze jaargang) is in Brussel gevestigd.

Het heeft uitentreuren geduurd en veel voeten in de aarde gehad eer de Opera voor Vlaanderen bij het begin van dit operaseizoen van start kon gaan. Bijna een kwarteeuw lang hebben alle mogelijke instanties en partijen, actiegroepen en cultuurprominenten zich beziggehouden met de herstructurering van de lyrische theaters in Vlaanderen en gesleuteld aan plannen en adviezen.

Reeds in 1957 pleitte de Commissie-Van Hemelrijck, genoemd naar de minister van openbaar onderwijs, voor een concentratie onder de zes opera's die toen door de staat gesubsidieerd werden: Brussel, Antwerpen, Gent, Verviers, Bergen en Luik. Enkele jaren later waarschuwde Renaat van Elslande, minister van cultuur, ‘voor het gevaar dat zou ontstaan indien de gewestelijke opera's niet beschermd zouden worden tegen de vervlakkende invloed van het internationaal impressariaat waarmee Brussel uitpakt’. Daarom stelde hij in 1963 een commissie van advies samen ter bevordering van de muziekcultuur in het Vlaamse landsgedeelte. Tijdens een colloquium op 24 september 1967 pleitte Alfons van Impe - momenteel directeur van de Opera voor Vlaanderen - voor het samenbundelen van de stedelijke

[p. 614]

opera's van Gent en Antwerpen. Naar het voorbeeld van de Deutsche Oper am Rhein zou men volgens hem best een Koninklijke Opera der Vlaanderen kunnen oprichten. Het ontbrak dus bepaald niet aan ideeën en goede bedoelingen. De poppen gingen echter aan het dansen toen Gerard Mortier, destijds voorzitter van de vereniging Jeugd-Opera en nu directeur van de Kon. Muntschouwburg; in 1970 met een positief plan voor de dag kwam: ‘Opera van Vlaanderen, oplossing voor Opera in Vlaanderen’. In zijn streven naar kwaliteitsverbetering van het operaleven in Vlaanderen had hij een solied en vakkundig werkdocument opgesteld met exacte gegevens en concrete oplossingen zowel voor de modernisering van de gebouwen, het juridisch statuut, de subsidies als voor meer gevoelsgeladen problemen zoals de taal der opvoeringen of de zetel van de directie. Hij stelde voor één opera-instelling op te richten met twee schouwburgen: een te Gent en een te Antwerpen. Die instelling zou gefinancierd worden door de beide steden; de provincie en de staat. Dat project werd in de pers over het algemeen gunstig onthaald. Velen schenen ervan overtuigd dat de opera in Vlaanderen dringend gesaneerd diende te worden. Het zou echter zo'n vaart niet lopen. Dr. Gerard Mortier had de publieke opinie wel wakker geschud maar hij had vooralsnog buiten de waard gerekend. De verantwoordelijke instanties in Gent en Antwerpen schoten het harnas aan en kritiseerden of corrigeerden het plan-Mortier. Beide directies waren bevreesd voor inmenging van buitenuit en koesterden achterdocht tegenover elkaar; ieder probeerde het laken naar zich toe te trekken. Er werden rapporten (o.a. J. van Elewijck) en tegenrapporten (R. de Bouvre) opgesteld, debatavonden georganiseerd, enquêtes gehouden (Ruca) en voorstellen van decreet ingediend. Het touwtrekken en bekvechten was niet van de lucht en kreeg in de pers voldoende weerklank. Te midden van dat tumult verklaarde R. de Backer-van Ocken, minister van Nederlandse cultuur, in de Cultuurraad (1974) onomwonden dat ‘de opera in Vlaanderen slechts toekomst heeft indien Antwerpen en Gent de lyrische muziektheaters ten dienste stellen van de opera voor Vlaanderen’. De teerling was geworpen: beide stadsbesturen en hun respectieve operagezelschappen moesten hun krachten bundelen. Met dat doel werd onder het voorzitterschap van J. Fleerackers, kabinetschef van de minister van Nederlandse cultuur en van Vlaamse aangelegenheden, een werkgroep opgericht die was samengesteld uit afgevaardigden van de steden Antwerpen en Gent, de provincies Oost-Vlaanderen en Antwerpen, de indieners van de voorstellen en leden van het ministeriële departement. Eind 1976 bracht de werkgroep verslag uit en legde een voorstel tot herstructurering van de instellingen voor lyrische kunst in Vlaanderen ter tafel. Het heeft dan nog ongeveer 4 jaar geduurd voordat alle betrokken partijen definitief akkoord gingen over het ontwerp van statuten. Antwerpen stemde vrij vlug in; Gent daarentegen maakte nogal wat voorbehoud.

Uiteindelijk werd bij Koninklijk Besluit van 16 september 1981 aan beide steden, Gent en Antwerpen, machtiging verleend om in samenwerking met de Vlaamse Gemeenschap de intercommunale vennootschap ‘Opera voor Vlaanderen’ op te richten. In de statuten werd het doel van die vereniging in de volgende vier punten geconcretiseerd: 1. het bevorderen van de lyrische kunst in Vlaanderen, 2. het coördineren en samenvoegen zowel van de opera-instellingen te Antwerpen en te Gent als van de middelen die ter beschikking worden gesteld, 3. het geven van voorstellingen van lyrische kunst en concerten, 4. het bevorderen van de uitwisseling van voorstellingen met andere gezelschappen, zowel op nationaal als internationaal gebied. De maatschappelijke zetel is gevestigd in Gent. Alfons van Impe (^o1921) is directeur. Hij begon als onderwijzer, maakte daarna carrière als ambtenaar, doceert theatereconomie aan het RITCS, is conservator van het kasteel van Gaasbeek en schrijft toneel onder het pseudoniem Luc Vilsen. Hij wordt bijgestaan door de muziekdirecteuren Frits Celis voor Antwerpen en Silveer Van den Broeck voor Gent.

Tijdens een van zijn persconferenties beklemtoonde A. van Impe dat deze reorganisatie een ‘te - nemen -of -te - laten - oplossing’ was. Gent en Antwerpen waren niet langer bij machte de steeds stijgende kosten te dragen. Door een verantwoord beleid moet volgens hem bespaard kunnen worden. Toch heeft de werkgroep die de herstructurering voorbereidde er uitdrukkelijk op gewezen dat het een illusie is te geloven dat de Opera voor Vlaanderen minder uitgaven zou meebrengen. ‘De opera is en zal een dure kunstvorm blijven; zoals vroeger gezegd, is de enige verantwoording voor het behoud van deze dure kunstexpressie een verantwoord kwaliteitsniveau en een voldoende uitstraling onder alle lagen van de bevolking.’ De vernieuwde structuur werd vooral uitgedacht om voor de opera in Vlaanderen nieuwe en blijvende levenskansen te waarborgen, terzelfdertijd om een grotere artistieke ontplooiing en een bredere publiekuitstraling mogelijk te maken. Of de ‘Opera voor Vlaanderen’ inderdaad die mooie perspectieven en kwaliteitsverbetering waar kan maken, zal de nabije toekomst moeten uitwijzen.

Het seizoen 1981-1982, het eerste dat onder het nieuwe vaandel

[p. 615]

Uit ‘Tiefland’ van E. d'Albert. Op het voorplan van links naar rechts Jacqueline van Quaille (Marta), Jean Segani (Sebastiano) en Nick Dumont (Pedro).

werd voorgesteld, zit er op. Het zou niet erg rechtvaardig, niet fair zijn tegenover de nieuwe directie indien we de manifestaties van dit eerste speeljaar in de weegschaal zouden leggen om zo de kwaliteit van de ‘Opera voor Vlaanderen’ te bepalen. Wat tijdens dit overgangsseizoen voor het voetlicht werd gebracht, dient nog op rekening te worden gezet van de beide voorgangers in Gent en Antwerpen: programmatie en bezetting lagen immers al lang vast vóór de nieuwe instelling in september boven de doopvont werd gehouden. Toch even overlopen wat op de credit- en wat op de debetzijde dient te worden genoteerd. Er valt wel wat uit te leren.

In een feestelijk uitgedost theater ging op 19 (Antwerpen) en 20 september (Gent) de Opera voor Vlaanderen van start. De Hongaarse mezzo Sylvia Sass vertolkte met een verpletterende dramatische expressie enkele aria's van Verdi, Gluck en Puccini. Zij werd begeleid door het versterkt opera-orkest, dat o.l.v. Sylveer van den Broeck coherent en interpretatief musiceerde en op overtuigende wijze bewees over kwaliteit en dicipline te beschikken.

Enkele dagen na die uitmuntende en veelbelovende start volgde een bittere ontnuchtering. Met Die Meistersinger von Nürnberg van R. Wagner had het Antwerpse gezelschap te hoog gemikt. Terecht verdiende alleen Nico Boer als de jonge Walther von Stolzing een lauwerkrans. Bijna alle andere meesterzangers verbleekten naast zijn ster. Het orkest klonk ofwel te schraal ofwel te luid en de regie van Sylvain Deruwe vertoonde vele voze plekken. Dirigent Frits Celis haalde meer eer van zijn werk in de veristische opera Tiefland van Eugène d'Albert. De realistische dramatiek werd door enkele hoofdpersonages (Nick Dumont, Jean Segani, Jacqueline van Quaille) krachtig in de verf gezet; iets wat een opera als deze wel verdraagt. Het orkest speelde nu iets genuanceerder en de nogal ‘brave’ regie van Eddy Verbruggen kwam, buiten de fieldcraftbewegingen, meestal geloofwaardig over.

Het was opnieuw Sylveer Van den Broeck, die zorgde voor een verrassing. Onder zijn leiding werd door het Gentse gezelschap een Salome (Richard Strauss) voorgesteld die heel wat kwaliteiten had. Solisten en orkest lieten zowel de schrijnende dramatiek als de sensuele lyriek intens tot hun recht komen. Vooral Anne-Marie Antoine acteerde en interpreteerde de hoofdrol met een aangrijpende uitdrukkingskracht. Haar tegenspeler Frans van Eetvelt (Jochanaan) zong met een warme en sereensonore stem, maar miste nog die vlammende vonk om echt te ontroeren. In vergelijking met de verpieterde KVO-voorstelling van enkele jaren geleden stond deze uitvoering op niveau, al was de regie van dr. Walter Eichner toch niet zo denderend.

Nog geen maand later was de Gentse groep opnieuw te gast in Antwerpen en leverde met orkest en enkele solisten nogmaals puik werk in Carmen van Georges Bizet. Ditmaal was het Ernest Maes die zijn musici vinnig en genuanceerd liet musiceren en evengoed de laaiende dynamiek als de verstilde poëzie uit deze rijke partituur wist te halen. De Londense mezzo Ann Howard gaf zowel scenisch als vocaal op een superieure manier gestalte aan het hoofdpersonage. De gedetailleerde verklanking van het orkest en de temperamentvolle interpretatie door Ann

Anne Marie Antoine in ‘Salomé’.

Howard waren zo meeslepend dat de slordige en matte regie van Antoine Vanderweyen en de onzuiverheden in het koor op de koop toe werden genomen.

De Antwerpse afdeling liet zich intussen niet onbetuigd. Met Die Zauberflötte nam ze een bescheiden revanche voor de minder goede inzet van het seizoen. Al hield Edmond Saveniers het tempo hier en daar nogal traag - uit veiligheidsoverwegingen? - toch bereikte hij met zijn orkestmusici een mooie en fijn genuanceerde kamermuziekklank die de stemmen nooit overdonderde. Zoals te verwachten was van Zeger Vandersteene, had hij de echte Mozartstijl te pakken; zijn Tamino kreeg een apollinische en tegelijk expressief gevarieerde verklanking. Katarina Moesen zong de rol van Pamina zuiver en verzorgd, maar met iets te zwakke toon. Jan Joris speelde een levendige Papageno en Roger Heynen stelde een nobele Sarastro voor. De coloraturen van de Koningin van de nacht (Marianne Blok) klonken zuiver en precies maar deden ons geen ogenblik met ingehouden adem luisteren. Regisseur Paul Celis had een verantwoorde regie uitgeschreven; met uitzondering van het gedanste dierenballet in de tovertuin was ze niet altijd verrassend origineel.

Of de Opera voor Vlaanderen er goed aan gedaan heeft Werther van Jules Massenet uit het archief te halen, durven we te betwijfelen. Die partituur zit wel boordevol zangerige muziek,

[p. 616]

Uit ‘Tristan und Isolde’, KVO, 1982.

maar loopt niet over van de dramatiek. Eerst vanaf het derde bedrijf komt de psychologische schildering uit de verf. Waagt men er zich toch aan, dan moet ook zo'n opera onder de allerbeste condities opgediend worden. Van het hele Antwerpse team was, buiten de dirigent Willy De Cart, alleen Nico Boer in de titelrol opgewassen tegen zijn taak. Met zijn dictie, dramatische houding en krachtig maar gecontroleerd stemvolume stak hij met kop en schouders boven de andere solisten uit.

Tristan und Isolde van Richard Wagner voor het voetlicht brengen is geen sinecure. ‘Audaces fortuna juvat’ zei Vergilius; de Antwerpse Opera is stoutmoedig geweest, en de fortuin lachte goedschiks toe. Natuurlijk mag men het niet met bekende buitenlandse produkties vergelijken; er waren inderdaad nog tal van oneffenheden o.a. een zwakke en soms onlogisch uitgewerkte regie (Eddy Verbruggen), een schamel decor voor het eerste bedrijf, een Herbert Becker (Tristan) die moeite had in de hoogte enz. Afgezien van die tekorten, bleef er toch voldoende kwaliteit over om van een geslaagde uitvoering te spreken. Jacqueline van Quaille hebben we nooit zo gaaf en verinnerlijkt horen zingen als hier in de rol van Isolde. Alle lof voor de bas Ulrike Cold, die als Koning Marke een onvergetelijke prestatie leverde en ogenschijnlijk zonder enige moeite demonstreerde hoe boeiend muziektheater kan zijn, zowel voor het oog als voor het oor. Het orkest speelde o.l.v. Frits Celis een weinig opdringerig maar klonk meestal zeer suggestief en afgewerkt. Vooral naar het einde toe, toen ook Ulrike Cold op de scène kwam, bereikte het geheel een prijzenswaardig kwaliteitsniveau.

Met Fidelio van Ludwig van Beethoven wil de Gentse afdeling naar Passau trekken. Een verrassende keuze, want die produktie vonden we eerlijk gezegd niet de beste van dit seizoen. De dirigent Walter Hornsteiner mag dan nog gestudeerd hebben bij C. Kraus en W. Furtwängler, zijn interpretatie was geen hoogvlieger. Ook van de solisten hadden we meer verwacht. Dagma Trabert (Leone) heeft een mooie oratoriumstem maar schiet te kort in expressieve kracht om te overtuigen. Arley Reece (Florestan) is een en al geweld: indrukwekkend geluid maar oppervlakkige vertolking. De hele voorstelling miste (voorlopig nog!) de nodige dramatische stuwing en ontroerende bezieling. Hopelijk wordt daaraan nog flink geschaafd voor men naar het buitenland vertrekt; regie en decor moeten dan wel herzien worden.

Onverdeeld succes oogstte My Fair Lady van Frederick Loewe. Bij elke voorstelling liep het KVO-theater tjokvol; en terecht. Er was aan die produktie veel plezier en genoegen te beleven, vooral dank zij de prima vertolking van Marinella Paneda in de hoofdrol en Jan Joris als Alfred P. Doolittle.

De laatste nieuwe produktie van het seizoen was De verkochte bruid van B. Smetana. Het werd geen hoogvlieger! Buiten een mooi en expressief gezongen aria zowel van Zeger Vandersteene (Jenik) als van Jeannine Martony (Marenka) en een goed getypeerde Vasek van Boudewijn van Averbeke viel er in die voorstelling niet veel meer te genieten. Uit dit Slavische werk moeten spetterende vonken schieten, wil het boeien. Daar kwam niets van terecht. Een schrale regie (A. Brand) en een ongenuanceerde verklanking (F. Cuypers) maakten er een mat, soms langdradig vertoon van.

‘Al beantwoordt het overgangsseizoen ongetwijfeld niet aan het beeld dat u en wij ons van de Opera voor Vlaanderen voorstellen, toch zijn de grondslagen al gelegd in de geesten en het werk van diegenen die erbij betrokken zijn. De collega's uit Antwerpen en Gent zijn aan hun opdracht begonnen met een zucht: eindelijk!’ Dat schreef Alfons van Impe bij het begin van dit seizoen in het eerste programmaboekje van de Opera voor Vlaanderen. Het overgangsseizoen met zijn wisselvallige resultaten, goede en minder goede momenten is ten einde. De oude gewaden werden nu definitief afgelegd. Een nieuwe lente kondigt zich aan; of die ook een nieuw geluid laat horen, zal het volgend speelseizoen moeten uitmaken. Directeur Van Impe is in elk geval formeel in zijn verklaring: ‘Zonder kwaliteit, geen Opera voor Vlaanderen. Zonder kwalitatief hoogstaande opvoeringen heeft een arbeidsintensieve en deshalve dure opera geen reden van bestaan. Er zal bijgevolg ook dit seizoen hard worden gewerkt om de kwaliteit van de voorstellingen op te voeren ten einde de smaak van elke opera-freak te bevredigen’. Die toekomstdroom zal de Opera voor Vlaanderen tijdens het seizoen 1982-1983 moeten waar maken in enkele zware opgaven; we vermelden slechts Lulu (A. Berg), The Rake's Progress (I. Strawinsky), Der Rosenkavalier (R. Strauss), Mathis der Maler (P. Hindemith), Prinses Zonneschijn (P. Gilson), enz.

Hugo Heughebaert.