Ons Erfdeel. Jaargang 25

Nieuw geschiedenis-lexicon.

Naslagwerken zijn er te kust en te keur. De reclame probeert ons allerwegen aan te praten dat geen enkel huis compleet is zonder encyclopedie, en je treft inderdaad bij praktisch iedereen in het wandmeubel wel zo'n prachtwerk aan - vaak, en juist ook bij mensen die verder weinig tot geen boeken in huis hebben. Naast die encyclopedie staat dan dikwijls nog ‘de grote Van Dale’, het woordenboek dat dankzij de omstandigheid dat het bij t.v.-vraagspelletjes als arbiter wordt opgevoerd eveneens een grote aftrek geniet bij mensen die aan een eenvoudig zakwoordenboek meer dan voldoende zouden hebben. De verkooppolitiek haakt hier handig in op de menselijke behoefte aan status en uiterlijk vertoon. Aan die behoefte is blijkbaar evenmin een einde als aan het vervaardigen van dure naslagwerken: voor een eenvoudige buitenstaander is het althans totaal onbegrijpelijk dat al die duizenden encyclopedieën jaar in jaar uit steeds maar weer kopers vinden.

Toch zijn naslagwerken onmisbaar. Dat geldt zowel voor degene die zich over een willekeurig onderwerp snel wil oriënteren als voor de vakman die op z'n eigen terrein snel even iets wil naslaan. Uit die verschillende behoeften vloeit overigens onmiddellijk voort dat het vervaardigen van naslagwerken een onmogelijke opgave is. Richt je je op een algemeen publiek, met welk opleidingsniveau moet je dan rekening houden? Werk je voor een gespecialiseerde gebruikerskring, wat zijn dan voor die kring de relevante gegevens? Tenzij je radicaal voor een populaire of wetenschappelijke aanpak kiest zal er altijd aarzeling zijn over het niveau waarop de onderwerpen dienen te worden behandeld. Dan is er het probleem van de ruimte. Dat kun je eveneens radicaal oplossen door een zó uitgebreid werk samen te stellen dat de omvang der artikelen er niet meer toe doet. Hét voorbeeld daarvan vinden we in de 68 banden (plus 12 supplementbanden) van Pauly-Wissowa's Real-Encyklopädie der Classischen Altertumswissenschaften. Het nadeel van een dergelijke gigantische onderneming is dat zij als naslagwerk onhanteerbaar wordt, aangezien de artikelen erin feitelijk uitgroeien tot boekwerken, en dat er weer aparte registers noodzakelijk zijn om een en ander toegankelijk te maken. Ook onze gangbare algemene encyclopedieën lijden wel aan dat euvel. Wanneer ik bijvoorbeeld een beknopt overzicht zoek van de geschiedenis van Nederland of België en ik vind zo'n zes dichtbedrukte bladzijden dan ben ik nog niet erg snel geholpen als ik die eerst alle door moet lezen.

Zo overvloedig als er algemene encyclopedieën op de markt verschijnen, zo karig komen er historische naslagwerken uit. Voor de algemene geschiedenis bezitten we in het Nederlands taalgebied de wat oudere, maar lang niet slechte Historische Winkler Prins in drie delen (1957-59), een werk waar best eens een herziene versie van zou mogen verschijnen. Voor de Nederlandse gschiedenis zijn er ooit wel lexica verschenen als van K. ter laan (1939), R. Reinsma (1973) en Oosthoeks Geschiedenis van Nederland en België (1968). Voor België valt voorts nog het Dictionnaire van De Seyn te vermelden uit 1959. Echt voldoende zijn die werken eigenlijk niet: ze zijn te beknopt, te beperkt in omvang om echt nuttig te zijn. Op het terrein van de biografische woordenboeken is de situatie beter: in Nederland verschijnt thans onder redactie van J. Charité het Biografisch Woordenboek van Nederland als vervolg op de tien delen van het Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, terwijl in België het Nationaal Biografisch Woordenboek inmiddels het negende deel heeft bereikt.

In dit gezelschap voegt zich

[p. 469]

nu Nijhoffs Geschiedenis-lexicon. Het is samengesteld door H.W.J. Volmuller in samenwerking, zoals de titelpagina vermeldt, met de redactie van De Grote Oosthoek encyclopedie. Aan die encyclopedie was de heer Volmuller (naast zijn werkzaamheid in het onderwijs) vanaf 1945 verbonden. Samen met Th. Luyckx was hij verantwoordelijk voor het reeds genoemde Oosthoek lexicon uit 1968. In het nieuwe werk zijn eveneens de geschiedenis van Nederland en België verenigd: bij enkele steekproeven leek bovendien de beschikbare ruimte evenwichtig over de beide landen verdeeld. Andere positieve punten vallen al snel in het oog: de omvang biedt met zijn 655 bladzijden een redelijke ruimte aan de artikelen, en in elk geval meer plaats om gegevens te vermelden dan de meeste bovengenoemde lexica. Het boek ziet er voortreffelijk uit, de typografie maakt een verzorgde indruk, met een duidelijke, goed leesbare letter. De meeste plaatjes zou ik zelf graag hebben geofferd voor nog wat meer tekst, maar ik kan me indenken dat de uitgever een dergelijk boekwerk graag op die manier probeert te verlevendigen. Tenslotte is het werk duidelijk ook bedoeld voor een algemeen geïnteresseerd publiek. Dat publiek, maar ook de historicus, zal in het algemeen dit lexicon met vrucht ter hand nemen: niet alleen maakt de verstrekte informatie een betrouwbare indruk, maar deze is tevens gespreid over een breed terrein: naast politieke komen ook sociaal-economische, kerkelijke en militaire onderwerpen ter sprake, terwijl er een ruim aantal biografische ingangen is. Of het de moeite waard is in een werk als dit zoveel plaatsruimte te besteden aan politici van de tweede rang als Nelissen of Gruijters lijkt mij zeer de vraag, maar wellicht dat de samensteller hier mede gedacht heeft aan de overweldigende aandacht die tegenwoordig in het onderwijs moet worden besteed aan de geschiedenis van de eigen tijd. De meeste artikelen zijn voorzien van een literatuuropgave, en vooral op deze bibliografische gegevens zal de vakman nog wel het een en ander aan te merken hebben. Hier en daar verraadt zich duidelijk onkunde van de literatuur over de besproken onderwerpen, bijvoorbeeld waar over de historicus Robert Fruin niet het belangrijkste boek (van J.W. Smit) wordt vermeld, of waar bij Bilderdijk niet de biografie van Kollewijn, maar twee betrekkelijk onbeduidende artikeltjes van Jan Romein worden genoemd. Dergelijke manco's laten zich natuurlijk gemakkelijk signaleren, maar zij doen aan de bruikbaarheid van het lexicon als naslagwerk weinig afbreuk. Ook internationaal gezien slaat dit lexicon bepaald geen gek figuur: niet zo goed misschien als het Lexikon der deutschen Geschichte dat onder redactie van Gerhard Taddey in 1977 een nieuwe uitgave beleefde, maar aanzienlijk beter en uitgebreider dan vele andere soortgelijke werken. Natuurlijk moet men bij het gebruik ervan de beperkingen van het genre voor ogen houden, maar binnen die beperkingen vindt men hier een aanzienlijke hoeveelheid gegevens goed en overzichtelijk gepresenteerd.

Hans van der Hoeven.

Nijhoffs Geschiedenis-lexicon. Nederland en België. Samengesteld door H.W.J. Volmuller in samenwerking met de redactie van De Grote Oosthoek, Uitgeverij Martinus Nijhoff, 's-Gravenhage / Antwerpen, 1981, 655 blz., 1.750 BF / f 115, -.