Ons Erfdeel. Jaargang 25

Brandende liefde (Jan Wolkers).

In zijn knappe, maar sombere vorige roman De doodshoofdvlinder had Jan Wolkers de dood van zijn vader van zich afgeschreven. Nu prijkt hij zelf als vader achter op zijn nieuwe boek. De stemming is er naar. De nieuwe roman heet Brandende liefde; zo te zien is Wolkers weer op vertrouwde paden. Maar laten we ons niet vergissen, de titel verwijst eigenlijk naar een populair bloempje, dat bij andere gelegenheden lychnis heet. Niettemin gaat deze roman wel degelijk over liefde. Wolkers is zelfs vitaler dan ooit. Alleen is de passie in Brandende liefde meer ingehouden - er spreekt een zekere rust en voldaanheid uit. Nu dichter bij de zestig dan bij de vijftig, blikt Wolkers nog maar eens terug op de jeugd, maar met een gevoel dat het goed geweest is. Ook de dood is in dit boek aanwezig, zoals er in Wolkers' werk altijd wel een tragische noot aanwezig is. Denk bijvoorbeeld aan de ziekte en het overlijden van de heldin uit Turks fruit, of aan De doodshoofdvlinder. Maar het speciale effect van Brandende liefde ontstaat omdat een man die dood en leed kent, schrijft over een jeugd die om dat alles nog lacht.

Brandende liefde ligt helemaal in de lijn van Wolkers' oeuvre. Zijn vaste thema's komen erin terug: liefde, schilderkunst en oudere mensen. Het verhaal roept herinneringen op aan De walgvogel, waarin een piepjonge kunstenaar figureert die aanvankelijk zijn tijd verdelen moet tussen de Kunst en een meisje. De naamloze ik-figuur uit Brandende liefde - gemakshalve Wolkers zelf - studeert ook schilderkunst aan de Amsterdamse Academie, maar bezwijkt dit keer voor een oudere, getrouwde vrouw. Deze woont in het huis van een Mademoiselle Bonnema, bij wie de halve Academie Franse les volgt om een glimp op te vangen van de mooie Anna - ‘puur Titiaan’. Maar alleen Wolkers is ondernemend genoeg om haar aan te spreken, en listig genoeg om de controle van Mlle. Bonnema te ontlopen. Toch krijgt hij van Anna niet meer gedaan, dan dat ze voor hem poseren wil. En precies omdat ze die jonge stier in toom houdt, groeit er een sterke genegenheid tussen hen. De liefde blijft vooral brandend omdat ze onvervuld blijft.

Het schenkt de hoofdfiguur toch voldoening, al was het maar om de behandeling die hij van Mlle Bonnema moet lijden. Zo zet hij haar toch een neus. Bonnema bemoedert hem, laat hem allerlei karweien opknappen, vernedert hem om zijn onkunde van het Frans en melkt zelfs zijn schilderstalent uit als ze een portret van zichzelf wil. De arme artiest duldt het allemaal. Hij laat zich als waakhond in huis halen, maar kan op die manier ook gratis in het souterrain wonen - meteen onder hetzelfde dak als Anna. Wolkers heeft daarmee een aantal aardige elementen voor een komedie. Jammer genoeg is er lange tijd in dit boek niet meer dan dat, en erg origineel wordt het ook niet verteld. Als er dan toch iets gebeurt, is het niet zo komisch meer en raakt Wolkers enigszins in de knoop met zijn registers.

In huis woont namelijk ook de oude vader van Mlle Bonnema, die van zijn dochter eigenlijk niks meer mag. Als de eenzame man op sterven na dood is, krijgt Wolkers opdracht hem te verzorgen en te verschonen. Bij de erg fantasierijke kunstenaar rijpt de idee om de schoonheid en de vergankelijkheid in dit

[p. 434]

Jan Wolkers (^o1925).

huis met elkaar te confronteren. Hij haalt Anna ertoe over om naakt te poseren bij het sterfbed van de grijsaard, en dit te vereeuwigen op een doek. De Anna die Wolkers naast de natuurlijk net gestorven oude man schildert, is bovendien zwanger. Haar baby zal ze ter wereld brengen in het souterrain, als de oude bij manier van spreken amper koud is. Deze samenloop van omstandigheden zet goed in de verf welke positie de kunstenaar inneemt tussen leven en dood. Hoe vrij en ongebonden de artiest ook is, steeds valt hij terug op die werkelijkheden. Dit zijn zijn onderwerpen. Dat verklaart ook de aardse gerichtheid van Wolkers' schrijfkunst, en waarom hij er zo bagatelliserend over kan doen. ‘In de kunst is er een verschil tussen wezen en verschijning’, zegt de hoofdfiguur uit Brandende liefde, waarop hij een tientallen jaren oude pot ingemaakte pruimen dooreen schudt en tegen de grond gooit. ‘Dit is de verschijning’, vervolgde ik en hield de pot vlak voor zijn gezicht. Daarna schudde ik de pot zodat de vruchten vervlokten tot een ondoorzichtige brij en zei: ‘En dit is het wezen. En als je de essentie ervan wil doorgronden moet je op je knieën gaan liggen en tussen die rotte moes en de glasscherven naar de pitten gaan zoeken’ (blz. 238).

Dit is nu eenmaal Wolkers bizarre houding tegenover de wereld: ruw maar raak. Ondanks zijn aanmatigende zelfzekerheid, slaat hij vaak de spijker op de kop. Wolkers is niet bang van het beest in zich, en durft ook de leiband te vieren. Hij is ook niet bang van de dood, omdat hij toch de continuïteit verzekerd heeft. Het geeft hem vrij spel. Maar als er dan toch iets knaagt, bekruipt hem de neiging om pseudo-diepzinnig te gaan doen. En dat docerende tikje is er dan teveel. In Brandende liefde is het perfect duidelijk wat Wolkers bedoelt met het wezen en de verschijning van de kunst, omdat hij zonder er doekjes om te winden over leven en dood schrijft. Maar wanneer hij die symboliek kracht probeert bij te zetten met de lectuur van Madame Bovary, die de hoofdfiguur bij Mlle Bonnema te verwerken krijgt, loopt het mis. Wolkers wil graag een vergelijking maken tussen zijn personages en de passionele Emma en de andere, ‘belachelijke’ figuren uit Madame Bovary die blind en stijf door het leven gaan. Maar die vergelijking gaat helemaal niet op, want Wolkers' helden zijn winnaars, die Emma van Flaubert een verliezer.

Om de onvervulde passie gaat het dus. Als Wolkers' inmiddels beroemd geworden kunstenaar Anna na een tiental jaar opnieuw ontmoet, is de verstandhouding meteen weer goed. De wilde haren zijn verdwenen, maar de gekheid is er niet uit. In het kader van Wolkers' werk is dit zinvolle informatie. Maar in werkelijkheid staat het in Brandende liefde nogal zielig. Het is voorspelbaar en daarom weinig overtuigend. De schrijver voelde die magerheid van zijn gegeven, kon ook niet van zijn gebruikelijke zwart-wittekening afstand doen bij het op poten zetten van zijn personages, en dacht dat hij met een vleugje symboliek het boek adem geven kon. Maar om het met hem zelf te zeggen: ‘Ik gooi vaak een pot pruimen stuk als het me zo uitkomt. Je kan niet aanschouwelijk genoeg zijn als je theoretiseert’ (blz. 239). En dat kan Wolkers beter onthouden: hij is evenmin een theoreticus als een estheet. Daarom blijft hij beter bij zijn leest, en levert stukwerk. Of hij laat het bij die paar betere romans van zijn hand, waaruit ontroering klinkt, en waarvan De doodshoofdvlinder het laatste treffende voorbeeld was.

Karel Osstyn.

Jan Wolkers, Brandende liefde, De Bezige Bij, Amsterdam, 1981, 247 blz.