Ons Erfdeel. Jaargang 25

Stefan Hertmans: een debuut met grote voorouders.

Met Ruimte heeft Stefan Hertmans zich ingeschakeld in een traditie van autonome, abstracte schrijvers: van het schrijven om het absolute te bereiken, om inzicht te krijgen in het universele, het wezenlijke van de dingen en van zichzelf. Dit schrijven is, en kan alleen maar zijn, discontinu, fragmentarisch - een vorm die zijn constructieve principes sedert Gilliams bij voorkeur ontleent aan de muziek en die zich op het niveau van het verhaal manifesteert als een geheel van (dagboek)aantekeningen. Het traditionele verhaal, met een begin en een einde en een lineaire ontwikkeling heeft hier plaatsgemaakt voor: ‘de organische harmonie van fragmenten te plaatsen in de constructie van een discontinu geheel’ (p. 15-16), een overweging die bij Hertmans wordt ingegeven door het beluisteren van een sonate van Gabriël Fauré, - terwijl op deze muzikale vorm de tweeledige thematiek wordt geënt met de vraag: ‘hoe het tonale (want op harmonie gerichte) thema van de liefde in de atonale structuur van de eenzaamheidsobsessie kan uitgedrukt worden’ (p. 16).

Zowel de tweeledigheid van de thematiek als de ‘melodische’ verwerking ervan (afwisselingen eigen aan de sonate-vorm), het gehele concept van het boek brengt een sensibiliteit aan het licht die zeer verwant is met die van Gilliams (de Gilliams van het poëtische proza: van Elias, van Winter te Antwerpen en van de dagboeken) - cf. ‘Ik heb mezelf langzaam vergiftigd met Gilliams’ (p. 67), maar die evenzeer verwijst, over Gilliams heen, naar Rilke (de Rilke van Malte) en in zijn obsessies vooral aansluiting heeft gevonden bij Willy Roggeman.

Het merkwaardige bij dit alles is dan wel dat Hertmans erin geslaagd is deze ‘zware’ invloeden te overstijgen: door alles in het teken van de zelfreflectie te stellen is een beeld ontstaan van een sterke, zeer eigen persoonlijkheid. De anekdotische elementen zijn nadrukkelijk aanwezig - ‘Tenslotte is de

[p. 432]

Stefan Hertmans (^o1951).

Recherche (du temps perdu van Proust) ook nog een verhaal’ merkt de schrijver zelf op (p. 35) - maar ze zijn uitsluitend betrokken op dit éne centrale bewustzijn, dat enerzijds alles ‘weigert’ om te kunnen ‘overleven’ met de eigen, diepste essentie, maar anderzijds zeer sterk bepaald wordt door zijn ruimtelijk zijn: een zijn dat met een overgevoelige zintuiglijkheid vastzit aan de ruimte: ‘intiem aansluitend bij de huid’ (p. 12); ‘de huid treedt in osmose met de verdwijnende dauw’ (p. 28). En juist deze alles beheersende ruimtelijkheid - vooral opgeroepen door olfactorische indrukken, door overal aanwezige geuren - maakt de bijzondere eigenheid van dit boek en deze persoonlijkheid uit.

De fragmenten waarmee Ruimte werd opgebouwd blijken bij nader toezien zeer bewust gestructureerd in de ‘organische harmonie’ te zijn ingepast. Vooraf gaat een soort proloog of preludium, dat het poëtologische credo van de schrijver brengt: schrijven en herschrijven is een poging de ‘uitputtende kwetsbaarheid te bezweren’ (duidelijk een reminiscentie aan Gilliams), een zoeken naar de essentie, naar de universalisering van de ontroering tot een hard, glanzend object (reminiscentie aan Gilliams en aan Roggeman). Het credo zal ook als leidmotief in de volgende notities terugkeren.

Het boek zelf is ingedeeld in zeven hoofdstukken, die in twee groepen uiteenvallen (I-III en V-VII) rond het centrale, korte hoofdstuk IV. De twee groepen worden op gelijkaardige manier verder ingedeeld (I en V ongenummerde fragmenten, II-III en VI-VII telkens 3 delen, elk nog verder gefragmentariseerd) en blijken ook inhoudelijk door parallellen, contrasten en zelfs herhalingen naar elkaar te verwijzen. Een gedetailleerde analyse zou hier vermoedelijk wel een vernuftige verbinding van de motivische bestanddelen in de verschillende ‘sekwensen’ aan het licht brengen. Duidelijker opvallend als structurerend principe is echter de wisselende afstandelijkheid en betrokkenheid van het centrale bewustzijn. De waarneming van de werkelijkheid verschuift van zeer concreet en subjectief naar zeer abstract en neutraal, een verschuiving die ook wordt uitgedrukt door het wisselen van pronomen: het ‘morgenland’ van de ruimte dat in het eerste fragment wordt geregistreerd door ‘ik’, met de aanwezigheid van ‘Johanna’ in zijn onmiddellijke omgeving, wordt in het volgende fragment verder beschreven met een verschuiving naar de derde persoon (‘hij’ en zelfs ‘men’) en naar een blik op het huis, nu in de verte, ‘in een open vlakte’. Deze ruimtefragmenten worden verder afgewisseld met louter abstracte reflectie (over het schrijven, het nastreven ‘van kunstmatige helderheid’, vaak ook over muziek en literatuur) en met herinneringen aan ‘het kind van tien jaar’ (over de jeugdjaren van de ‘ik’) en de ruimte, d.i. vooral de tuin, waarin het kind voor het eerst bewust leefde. In het tweede hoofdstuk (middelpunt van de eerste groep) en in het vijfde hoofdstuk staat niet het waarnemend-reflecterende ik/hij-bewustzijn centraal, maar een hij die Anton wordt genoemd en die de liefde kent met Raika (II) en met Marian (V). De Anton-hij wordt echter door de lezer gemakkelijk geïdentificeerd als een verdere objectivering van het centrale bewustzijn: Raika zal ook blijken een jeugdvriendinnetje te zijn geweest van ‘het kind in de tuin’. Ook als Anton en ‘ik’ samen optreden (VI) kan deze op het eerste gezicht bevreemdende identificatie worden volgehouden. Dat Anton en ‘ik’ als afsplitsingen van dezelfde persoonlijkheid een wisselende graad van objectivering en abstractie hiervan vertegenwoordigen wordt overigens nog bevestigd in het slotfragment, in briefvorm gericht tot Anton.

Het anekdotische element is in deze notities zeker niet onbelangrijk, maar de anekdote, het verhaal krijgt nergens zelfstandigheid, het wordt geheel geïntegreerd in de (zelf)reflectie. De geschiedenis zelf moet uit de fragmenten geleidelijk aan worden afgeleid: de ik-figuur trok enkele jaren geleden met Johanna naar een huis in de polder, waar zij zwanger werd. Zij verlaat hem. Hij wordt ‘belaagd’ door herinneringen aan vroegere ruimte-ervaringen (het kind in de tuin, de grootvader) en liefdebelevingen (Raika, Marian), waarbij ook het seizoen (de zomer) een rol speelt als verbindende associatie. Als zijn grootvader sterft (de figuur die bij het kind hoorde) is een tijdperk afgesloten: hij is vrij, eenzaam maar gesterkt. De geschiedenis als zodanig blijft open, onvoltooid; alleen komt een fase in het bewustzijn van het ik ten einde: het gebeurde is een litteken, ‘een verdichting van materie (...) door pijn’, een stap dus naar de nagestreefde eenzaamheid en abstractie.

Merkwaardig is dat deze gefragmentariseerde constructie als het ware concentrisch is opgetrokken rond twee bladzijden die door hun plaats en omvang (hoofdstuk IV, pp. 99-100) de aandacht op zich trekken als centraal in het geheel. Ze be-

[p. 433]

schrijven naamloos een coïtus, zwaar bedolven onder modieuze metaforiek (bv. milieuhinder in huidplooien; booreiland van navel). Elders in het boek wordt de metafoor omschreven als de enige mogelijkheid om een ervaring adequaat te beschrijven: de ‘gewone’ linguïstische modus schiet te kort om beelden tastbaar te maken (p. 154) terwijl de metafoor het abstracte denken kan benaderen. De metaforiek die hier, in het centrale hoofdstuk(je) wordt beoefend brengt echter een (elders geschuwde) associatieve woordroes, een opstapeling van beelden die de tegenovergestelde beweging suggereert van die naar de abstractie. Misschien werd de tegenstelling (of, in het geheel van het boek: de paradox) echter bewust bedoeld en werd hiermee ook de centrale plaats van het liefdebeleven extra aangezet, zelfs waar gepoogd wordt dit liefdebeleven tot iets onpersoonlijks, abstracts te sublimeren (in de beschrijving wordt geen enkel persoonlijk voornaamwoord gebruikt). Dergelijke ‘onpersoonlijke’ weergaven van sensaties komen op diverse plaatsen in het boek terug. De sterk nominale stijl van deze passages, met een opstapeling van substantieven en van werkwoorden in de infinitiefvorm, is ongetwijfeld een verder middel tot afstand, tot objectivering (cf. de ‘Afstand, objectivering, sereniteit in de toonhoogte’ bereikt in de muziek, p. 15, herhaald in een Anton-passage p. 46) en draagt in hoge mate bij tot het statische, receptieve karakter van het geheel. Ruimte is een centripetaal ‘verhaal’ van een bewustzijn, een constructie van bespiegelingen die niet tot een eindpunt leiden maar concentrisch een spiraal boren naar de ascese toe. Het doel mag dan al een beetje ‘hoogmoedig’ lijken (cf. p. 9), bij de tocht in de ijlte die hier werd ondernomen (‘Wie schrijft begeeft zich in het ijle’, p. 35, p. 36) heeft zich een zeldzaam rijke en gecultiveerde persoonlijkheid kenbaar gemaakt die in de Nederlandse literatuur vermoedelijk haar eigen plaats zal weten te veroveren.

Anne Marie Musschoot.

Stefan Hertmans, Ruimte, E. van Hyfte, Ertvelde, 1981, 168 blz.