Ons Erfdeel. Jaargang 25

[p. 416]

Onderwijs van het Nederlands aan buitenlanders

Prof. Dr. Frans van Passel
^o1926 te Betekom.
Gewoon hoogleraar aan de Koninklijke Militaire School te Brussel.
Auteur van een reeks studies over het vreemde-talenonderwijs die in het Duits, Frans, Italiaans en Spaans zijn vertaald, en van een reeks handboeken voor onderwijs van het Nederlands. Belgisch voorzitter Subcommissie Neerlandistiek.
Adres: Antwerpsesteenweg 12, B-2800 Mechelen.

In augustus 1981 heeft aan de Rijksuniversiteit te Gent de tiende zomercursus voor Nederlandse taal en cultuur plaatsgehad. Zowat 75 deelnemers uit de Latijns-Europese landen hebben het totaal van jongeren, die de cursus in de afgelopen jaren volgden, op 500 gebracht. Het gaat hoofdzakelijk om Fransen uit de omgeving van Rijsel (ong. 40) of uit Parijs (100) met kleinere groepen uit Metz (13), Straatsburg (12), Grenoble (7), Tours en Besançon. Aanvankelijk was de cursus in Gent trouwens opgezet om Franse leraren in het Nederlands te scholen voor ze met een cursus zouden starten.

In de loop der jaren is de druk uit Italië, Spanje en Portugal zo groot geworden, dat de universiteiten van Barcelona (28), Madrid (22), Lissabon (40), Porto (40), Pavia (25), Padua (22), Bologna (13), Triëst (25), Perugia (40), Rome-Napels (18), Cagliari (5) een ruim aandeel in de cursus hebben verworven. Bovendien werd het geheel pedagogisch gekruid met enkele buitenbeentjes: een Koreaan, een Peruviaan, een Chinees, enkele Polen en dit jaar voor de eerste keer met een paar Canadezen.

Hier dient duidelijk te worden gesteld, dat de cursus in Gent bij voorkeur is gericht op de landen van Zuid-Europa, omdat er een afspraak bestaat met het Limburgs Universitair Centrum in Hasselt, dat per jaar colleges voor meer dan 100 deelnemers uit Centraal en Oost-Europa verzorgt, met een uitschieter naar Engeland. De cursus in Hasselt was dit jaar aan zijn elfde uitgave toe. In Noord-Nederland liep in de zomer voor de 26ste keer een gelijkaardige cursus (Breukelen bij Utrecht), die in zijn eerste jaartjes vooral Franstalige Belgen op bevorderingsexamens hielp voorbereiden.

Het is belangrijk vooraf te stellen, dat de zomercursussen in Vlaanderen geen onafhankelijk verschijnsel zijn: ze vormen een onderdeel van de nu snel groeiende eigen buitenlandse cultuurpolitiek van de Vlaamse gemeenschap. Samen met Nederland verleent het bestuur van de Internationale Culturele Betrekkingen een belangrijke logistieke steun aan de 130 lectoraten Nederlands aan de buitenlandse universiteiten (advies voor aanstellingen, boekenschenkingen, leermateriaal, studiebeurzen, enz.). Uit de samenwerking is ook het Certificaat Nederlands ontstaan, dat tot doel heeft eenheid in de doelstellingen van het onderwijs tot stand te brengen, een algemeen geldend controlemiddel aan de hand te doen en de studenten te motiveren door een scherpere taakomschrijving binnen hun cursussen.

Een vraag, waarmee vele Vlamingen die op één of andere manier met de zomercursussen te maken hebben en die hen steeds weer bezighoudt, is de reden waarom Italianen, Spanjaarden, enz. eigenlijk een taal als het Nederlands willen leren. Zo vaak werd die vraag al aan de deelnemers gesteld, dat in 1980 een soort van spotliedje ontstond met het refrein ‘Waar kom je vandaan? Waarom leer je Nederlands?’ Het is misschien niet overbodig daarover enige informatie te verstrekken.

De grootste groep zijn de kandidaat-filologen, die aan hun respectieve universiteiten Engels of Duits als hoofdvak kiezen. In de laatste twee jaar wordt als keuzevak een andere Germaanse taal aangeboden, zoals dat ook bij ons voor de Germanisten het geval is. Studenten in Zuid-Europa verkiezen dan vaak het Nederlands boven het Deens, Noors of Zweeds, omdat ze mentaal veel dichter bij de Vlamingen of de Nederlanders staan - mede door hun culturele ontwikkelingsgang - dan bij de mensen uit het hoge noorden.

Een tweede, minder omvangrijke groep is die van kandidaat-tolken, die een baan

[p. 417]

bij de internationale organisaties ambiëren. De ontwikkeling van de EEG stimuleert de vraag in die sector, met name voor het vertalen van in het Nederlands gestelde teksten. Een derde groep, die voor een deel samenvalt met de eerste, zijn de aspirant-leraren, die naast de kennis van hun hoofdvak nog een troef in handen willen hebben, namelijk de kennis van een minder verbreide taal, om eventueel een lesrooster aan te vullen. Bovendien zien enkelen de mogelijkheid avondcursussen te geven op een ambassade of een consulaat.

De opsplitsing in een groep met een Germaanse taal als achtergrond (Hasselt) en een groep met een Romaanse taal (Gent) steunt op de veronderstelling, dat beide groepen hun eigen leerproblemen hebben bij de studie van het Nederlands. Men is inderdaad algemeen van mening, dat een Duitser het veel makkelijker heeft dan een Fransman, omdat Nederlands en Duits verwante talen zijn, met een voor een deel gemeenschappelijke uitspraak, spraakkunst, woordenschat, enz.

Die stelling gaat misschien ook op voor de vergelijking Duits-Nederlands, maar binnen de Romaanse groep zijn de moeilijkheden erg uiteenlopend en dat zowel op het gebied van de syntaxis als van de uitspraak. In ons land is men zo gewoon aan de moeilijkheden van de Franstaligen om een ‘ch’ als in ‘lach’ naar behoren uit te spreken, dat men misschien vergeet dat Spanjaarden daar helemaal geen moeite mee hebben. Maar die Spanjaarden staan op hun beurt voor problemen, die de anderen niet hebben, zoals bijv. het onderscheid in uitspraak tussen een b en een v. Voor een goed begrijpen van het Nederlands is dat verschil essentieel, denk maar aan ‘bloot’ en ‘vloot’ en wat er gebeuren kan als de spreker de v/b niet kan onderscheiden.

De bedoeling is niet een vergelijkende studie van de moeilijkheden te maken, maar wel te wijzen op een veel voorkomend misverstand. Veel belangrijker is natuurlijk de manier waarop het onderwijs van het Nederlands in het buitenland vaak wordt opgevat. In de meeste gevallen gaat het om universiteiten en in de schoot van een universiteit kan uiteraard geen aandacht worden besteed aan taalverwerving. Dat heeft inderdaad geen wetenschappelijke inhoud, geen ‘leerstof’, geen groot prestige. De lector wil ontzag afdwingen door zijn intellectueel vermogen en doceert bij voorkeur literatuur, vergelijkende spraakkunst, cultuurgeschiedenis enz. Maar dan komt onmiddellijk de vraag op ‘in welke taal?’, want de ingeschrevenen hebben voordien nergens praktisch Nederlands geleerd en kunnen dus ook geen uiteenzettingen in die taal begrijpen.

Hier dient te worden gewezen op de nadelige toestand ten opzichte van talen als Engels en Duits. Die hoofdvaktalen komen al op het programma van het middelbaar onderwijs voor en de gemiddelde student, die de richting talen kiest, heeft toch ongeveer 400 uur praktisch taalonderwijs achter de rug als hij op de universiteit aankomt. Vanaf dat ogenblik kan de professor de Engelse letterkunde ook in het Engels geven. Helemaal anders is dus de positie van de lector Nederlands: zijn ingeschrevenen hebben geen voorkennis van de taal en op zijn programma staan hooguit 60 uur, 90 uur of wat meer. Alleen al om de elementaire taalvaardigheid te verwerven zijn 200 uur wel het minimumaantal. Dat aantal uren stelt geen enkele universiteit ter beschikking en bovendien acht ze het niet haar taak elementair onderwijs in een taal te verstrekken.

Het gevolg van die toestand is dat de Nederlandse spraakkunst, literatuur, cultuurgeschiedenis meestal in de voertaal van de universiteit worden gedoceerd met

[p. 418]

tussendoor enkele korte voorbeelden of uittreksels, die dan met een soort van vertaalmethode worden verduidelijkt. De lezer, die misschien ooit Gotisch heeft ontcijferd, zal wel begrijpen om welke methode het hier gaat. Daar komt uiteraard nog bij, dat de meeste ingeschrevenen helemaal geen intrinsieke drang naar een praktische taalkennis hebben. Ze volgen een vak, waarvoor ze moeten slagen en zodra dat doel bereikt is, lijkt aan de belangrijkste voorwaarde ook voldaan.

Het komt tenslotte hierop neer, dat wij in Vlaanderen heel vaak onjuiste verwachtingen hebben van buitenlandse studenten: wij menen dat zij al een mooi mondjevol Nederlands kennen en staan dan verbaasd als ze helemaal niet ‘aanspreekbaar’ zijn, d.w.z. dat ze niet eens begrijpen wat er wordt gezegd. Niettemin hebben ze misschien wel honderd college-uren Nederlands achter de rug. Het is dringend noodzakelijk de standpunten hierover te herzien. Uitzondering op die regel maken de tolkenscholen, o.a. die van Triëst. Daar wordt de luistervaardigheid sterk beoefend om een in het Nederlands gesproken tekst dadelijk naar het Italiaans te kunnen vertalen. Bovendien is de investering aanzienlijk groter: 450 college-uren zijn helemaal geen uitzondering, zodat het niet moeilijk te begrijpen valt, dat de beste studenten aan een zomercursus vaak uit tolkenscholen komen.

De Vlaamse mensen, die belangstelling voor Frans-Vlaanderen opbrengen en op grond van die belangstelling hun steun aan een zomercursus verlenen, komen meestal ook bedrogen uit. Zij geloven in de meeste gevallen, dat het Nederlands in Frans-Vlaanderen ook bij de jeugd een levende taal is, zij geloven dat er een grote belangstelling voor het algemeen beschaafd Nederlands bestaat. Niets is minder waar. Onder de vele deelnemers uit Frans-Vlaanderen zijn er sterke maar ook heel zwakke geweest. M.a.w. die deelnemersgroep is globaal genomen niet sterker dan de studenten uit Parijs, uit Tours of uit Grenoble om ons tot Frankrijk te beperken.

Een andere teleurstellende ervaring heeft met de doeltreffendheid van onze radio-uitzendingen naar het buitenland te maken, nl. die van de Wereldomroep. Elk jaar hebben we in de zomercursus een uiteenzetting gegeven over de verschillende mogelijkheden die in het buitenland bestaan om de Nederlandstalige uitzendingen van de BRT te beluisteren. In het contactblad Buitengaats publiceren we geregeld ook de golflengten en de zenduren van de langegolfzender Hilversum. Maar uit herhaalde onderzoekingen is gebleken, dat slechts heel weinigen daar ook al naar geluisterd hebben. Hier hapert dus heel duidelijk iets aan de contacten tussen de zender en het potentieel publiek: de studenten Nederlands aan de buitenlandse universiteiten.

Er werd al gewezen op het in het leven roepen van een Certificaat Nederlands, dat in opdracht van de subcommissie Neerlandistiek is ontworpen en eenmaal per jaar op wereldschaal wordt uitgereikt. Op het eerste gezicht zijn de 500 deelnemers al een flink succes, maar als we met de 130 lectoraten rekening houden, komen we aan slechts 4 deelnemers per lector. Het is de hoop van de organisatie in Gent geweest het certificaat Nederlands als een soort conditio sine qua voor deelneming te verlangen, maar tot nu toe heeft zelfs geen 10% van de bursalen al wat gedaan aan het examen.

Om in die leemte te voorzien worden op de eerste cursusdag in Gent de toetsen van het certificaat elementaire kennis afgenomen, d.i. de minimale voorwaarde om met succes in het buitenland aan iets te kunnen deelnemen. Ook dit jaar beza-

[p. 419]

ten ongeveer 16% niet eens die noodzakelijke kennis. Aan het einde van de cursus hebben wij als toets het certificaat basiskennis afgenomen (een peil ongeveer als dat van Threshold level, le niveau-seuil, enz.). Dat peil is naar mijn inzicht binnen het bereik na 400 uur studie. Dit jaar hebben 77% van de deelnemers dat peil ook bereikt; bij de nietgeslaagden vinden wij uiteraard de zwakke groep terug (16%) die vanaf het begin niet ‘aanspreekbaar’ was. Het komt hierop neer, dat een maand verblijf in Gent met 80 college-uren, 30 seminarieuren, geregelde bezoeken bij gezinnen meer opbrengt dan 200 college-uren aan de universiteit, zelfs als die aan taalverwerving worden besteed. Aan de andere kant bewijst de toets, dat het basispeil een haalbare kaart is voor de grote meerderheid van de studerenden.

De werkwijze aan sommige universiteiten heeft wel een enigszins onverwacht gevolg gehad: de vertaalmethode, die we uiteraard als oudmodisch bestempelen en om vele redenen verwerpen, heeft toch een aantal afgestudeerden ertoe gebracht elkaar geregeld te ontmoeten in een soort van vertaalseminarie. Het resultaat van die samenwerking is al vaak in de boekenwinkel gekomen, nl. vertaalde titels uit het Nederlands. Dat is duidelijk het geval in Warschau, Padua, Madrid, enz. Die vertaling van Nederlandse literatuur is een niet onaardig nevenresultaat van sommige lectoraten, dat wij in hoge mate kunnen waarderen.

Het is zeker niet moeilijk te constateren, dat in de voorbije jaren een paar belangrijke beleidsstappen zijn gezet: a) er is een overleg tot stand gebracht tussen Nederland en Vlaanderen over een gemeenschappelijk beleid op het gebied van het onderwijs van het Nederlands in het buitenland; b) er bestaan thans meer dan 100 universiteiten, die een programma Nederlands aanbieden; de beide ministeries verlenen hun logistieke steun in de vorm van boekenschenkingen, reis- en studiebeurzen; c) de zomercursussen trekken jaarlijks zowat 300 bursalen aan, die naar Nederland en Vlaanderen komen om een grotere taalvaardigheid te verwerven; d) het certificaat ter bekroning van een studiecyclus (op twee niveaus reeds beschikbaar) is het gevolg van de samenwerking tussen Nederland en Vlaanderen, m.a.w. het grote voorbereidende werk is geleverd om een definitieve structuur voor de gemeenschappelijke taalpolitiek mogelijk te maken.

Toch bestaan er nog grote hiaten. Eén ervan werd terloops al vermeld, nl. het ontbreken van een gemeenschappelijke lange golfzender, die men overal ter wereld feilloos en gemakkelijk kan ontvangen en die dagelijks lessen Nederlandse taal en cultuur over de hele wereld zou verspreiden. Vergeleken met de expansiedrift van het Engels, het Duits en het Frans is de inzet in het Nederlandse taalgebied nog aan de schuchtere kant. Nu weten we dat er al vaak plannen zijn gemaakt en dat er een golflengte is gereserveerd, maar tot enige concrete samenwerkingsvorm is men nog niet gekomen.

Een tweede pijnlijk hiaat is het ontbreken van een opleiding tot of een specialisatie in het lesgeven ‘Nederlands aan anderstaligen’. De vele lectoren, die in de voorbije jaren werden uitgezonden, waren meestal filologen vol goede wil, maar in de meeste gevallen met een specialisatie (!) als leraar Engels of Duits aan een Nederlandstalig publiek. In de praktijk komt het hierop neer, dat een uitgezonden lector in het land zelf met schade en schande moet ontdekken, wat de specifieke moeilijkheden van zijn studenten bij de studie van het Nederlands zijn. Niemand heeft hem op die specifieke taak voorbereid. Eén van de eerste opdrachten

[p. 420]

van de Taalunie lijkt mij, ervoor te zorgen, dat er een gemeenschappelijk opleidingsen uitzendinstituut komt, dat de lectoren op hun taak voorbereidt.

Door het constateren van de bovengenoemde hiaten komen wij als vanzelf tot een andere, nl. het gebrek aan een opleiding tot lector Nederlands voor vreemdelingen, die een dergelijke functie ambiëren. In vele landen wordt als eerste eis tot benoeming gesteld ingezetene van het land te zijn, m.a.w. een Vlaming of een Nederlander maakt geen kans op een benoeming. In dergelijke gevallen zal een inwoner een opleiding moeten krijgen die hem bekwaam maakt zijn werk ook behoorlijk te doen. Gedeeltelijk gaan de zomercursussen al in die richting door te helpen bij de taalverwerving. Ook werd in Gent een begin gemaakt met een docentencursus, die de didactische grondslagen moet leggen voor een eigentijds, efficiënt onderwijs van het Nederlands aan anderstaligen.

Aangezien de zomercursussen bij voorkeur gericht zijn op de buitenlandse universiteiten, wordt al te gemakkelijk aan een andere behoefte voorbijgegaan, nl. de opleiding tot lesgever Nederlands aan anderstaligen in Nederland en België. Ondanks de aanwezigheid van meer dan een miljoen vreemdelingen binnen de grenzen van de toekomstige Taalunie, is er nog altijd geen specifieke opleidingsvorm tot stand gekomen om dit te verhelpen. Men kan heel veel bewondering opbrengen voor het onderzoek, dat aan een aantal universiteiten wordt verricht (Nijmegen, Groningen, enz.), men kan veel opsteken van de experimenten op ruime schaal in de Randstand vooral op de lagere school, men is aangenaam verrast als ook in Vlaanderen eens een artikel verschijnt over het werk in Genk of in Borgerhout, - maar dat doet niets af van het feit, dat nog altijd geen specifieke opleiding bestaat om het onderwijs van het Nederlands aan anderstaligen ook doeltreffend te laten verlopen.

De graad van efficiëntie van het onderwijs kan het best afgemeten worden aan een cursus met vrijwillige deelneming, zoals dat in avond- en zondagsscholen het geval is. De meeste kandidaten zijn gemotiveerd en hebben belangstelling voor de taal; ze komen om hulp, vaak met hoge verwachtingen. Maar na enkele weken komen ze tot de conclusie, dat de cursus niet aan hun behoeften beantwoordt, dat de leraar geen begrip voor hun moeilijkheden opbrengt, of geen raad weet met de problemen die ze hebben, dat ze niet de vooruitgang boeken die normaal geacht wordt na een belangrijke investering van tijd en inspanning - en ze blijven weg. Het percentage dat blijft tot aan het einde van het jaar of van de cursus geeft de beste efficiëntie-index, die men zich dromen kan. En die index is vaak erg, heel erg laag... precies omdat er geen specifieke opleiding voor lesgevers Nederlands aan anderstaligen bestaat.

Ik ben ervan overtuigd, dat de toekomst van het onderwijs Nederlands aan anderstaligen het best gediend zou zijn met het oprichten van een vormingsinstituut, zowel voor lectoren aan buitenlandse universiteiten (uitzendlectoren en autochtonen) als voor leraren aan gastarbeiders in avondscholen, fabrieken, enz. In het buitenland zijn de eerste schuchtere pogingen op gang gekomen, maar waarom zouden we niet bij de eerste kunnen zijn?

Bibliografie:

(1)	10 jaar Zomercursus Nederlandse Taal en Cultuur, Brussel, Ministerie van Nationale Opvoeding en Cultuur, I.C.B., Kortenberglaan 158, 1040 Brussel, 1981.
(2)	Het Certificaat Nederlands met o.a. een beschrijving van het kennispeil, leerdoelen, examenvragen, zelfde adres als onder (1), 1976.