Ons Erfdeel. Jaargang 25

[p. 368]

Je bent het kleine puin gewend geraakt
Nieuwe poëzie van Ed Leeflang

Anne Marie Musschoot
^o1944 te Gent. Doctor in de Wijsbegeerte en Letteren, R.U. Gent in 1971. Wetenschappelijk medewerkster bij het Seminarie voor Nederlandse literatuurstudie van de R.U. Gent. Auteur van Het Judiththema in de Nederlandse letterkunde (1972). Karel van de Woestijne en het symbolisme (1975). Werkte mee aan de uitgave van het Verzameld Werk van Cyriel Buysse.
Adres: Martelaarslaan 313 Bus 2, B-9000 Gent.

Drie jaar geleden, in 1979, kwam Ed Leeflang op vijftigjarige leeftijd in de literaire actualiteit samen met J. Eijkelboom, beiden met een ‘verlaat’, maar zeer sterk en vrijwel unaniem gewaardeerd debuut. De bundel van Leeflang, De hazen en andere gedichten, werd bekroond met de Jan Campertprijs 1980 en is inmiddels al aan een derde druk toe (zie de bespreking in O.E. 80/5, pp. 746-747). De eigenschappen van deze voldragen, zeer persoonlijke, ingehouden-sombere poëzie worden bevestigd in Leeflangs tweede bundel, Bewoond als ik ben. Zowel qua thematiek als qua vormgeving sluit de nieuwe bundel onmiddellijk bij De hazen aan, maar het geheel is duidelijker geprofileerd: de thematiek is geconcentreerder, minder verscheiden en hierdoor ook nadrukkelijker. Ook is de zeer eigen vrij losse versvorm, met het kenmerkende eigenzinnige gebruik van het enjambement, het opvallend aanbrengen van slechts enkele rijmklanken bewuster gehanteerd. Vaak is er slechts één rijmklank, die dan verwijst naar één van de vorige verzen (door eindrijm of door binnenrijm) en die tegelijk het gedicht in een pointe van verrassende spanning afsluit. De nieuwe bundel bevat echter ook enkele gedichten met een strak rijmschema (strofen van telkens twee rijmende verzen).

Overigens zijn de verschillen tussen De hazen en Bewoond niet zo groot dat men nu al duidelijk een ontwikkeling in deze poëzie zou kunnen aanwijzen. De veronderstelling dat de dichter, na het succes van zijn late debuut, een nieuwe keuze heeft gemaakt uit een grote beschikbare voorraad, ligt meer voor de hand. Alleen is deze keuze nu beperkter, niet kwantitatief - de nieuwe bundel bevat 57 gedichten, tegenover 50 in de eerste - maar inhoudelijk: de bundel is strakker gegroepeerd rond enkele motieven. De herinneringen aan de ouders, aan de eigen vroege kinderjaren, aan de oorlog, aan het literaire verleden ook, zijn hier achterwege gebleven (op de uitzondering na van Jong geestenrijk (p. 68), met een reminiscentie aan de invloed van Gorter). In feite is zelfs het eigen verre verleden van de dichter als zelfstandig geheel afwezig: de herinneringen duiken alleen op als deel van het heden: als een besef van gemis, als pijn, als contrast met de eenzaamheid nu. In de leefwereld van de dichter van Bewoond als ik ben gaat het alleen nog om een zeer dichtbij verleden: om het zieke (mentaal gehandicapte) kind, om het afscheid van de geliefde, om het bewust kiezen voor het alleen-zijn. De grondtoon blijft somber, pijnlijk zelfs en soms schrijnend; de verwerking ervan sober en verhuld, nadrukkelijk eenvoudig en suggestief (De kamer, p. 10):

De boeken kijken vredig uit hun rug
een andere stilte in dan is ontvlucht.

Bewoond als ik ben bestaat, net als De hazen en andere gedichten, uit drie afdelingen. De eerste reeks, getiteld De weel naar het eerste gedicht, omvat 16 gedichten die een duidelijke eenheid vertonen door de overkoepelende natuurthematiek: de meeste gedichten ontstaan uit een natuurbeeld, een sfeerbeeld, gebonden aan een plaats, een tijdstip van de dag (Bij Zijpe, p. 12-13) of een seizoen (Bij Ouwerkerk, p. 15 (zie hierna); Nazomer, p. 16). Het (veelal visuele) beeld roept bij de waarnemende dichter commentaar op, reflectie die meestal zelfreflectie is, zodat het inleidende sferische beeld allegorisch kan worden opgevat: het persoonlijke leven van de dichter wordt in de natuur geprojecteerd (Het land van Cats, p. 19):

de onverzettelijke wil van de
seizoenen matigt zich soms een
traagheid aan, alsof er tijd
gerekt wordt om zich met de
levenslopen te verzoenen.

Centraal in dit gemoedsleven staan de eenzaamheid en de onzekerheid na de

[p. 369]

scheiding (‘Wat er van je in de ander werd, / zou je graag willen weten’, p. 11), de besluiteloosheid en het heimwee naar het ‘ramphuis’ (Bij Zijpe, p. 12), bewaakt door de ‘geheugengrote reuzen’ van het verleden (p. 14). Centraal staat ook het zoeken van de dichter om dit leed te bestemmen, klaarheid te scheppen in zichzelf, en af te rekenen met dit verleden, de ‘schaamte’ (p. 23) en het ‘gewonde verlangen’ (p. 24). De poging om met zichzelf in het reine te komen, heeft in de dichter een soort verdubbeling, een soort gespletenheid teweeggebracht, zoals zeer gaaf wordt uitgewerkt in Oppas (p. 25), een gedicht waardoor ook de titel van de gehele bundel werd geïnspireerd:

Je lichaam is niet onbewoond
maar toch, je geest is vaak van huis.
Er is een oppas die een opdracht heeft.
Die zet wel koffie en bewaakt
de telefoon, kijkt naar de planten
en verneemt sonaten of gedachten.
Beziet je plan om altijd
weg te blijven behoedzaam
van diverse kanten en tracht
intussen op je terugkomst
niet nadrukkelijk te wachten.

De tweede reeks, bestaande uit 16 titelloze gedichten, is geheel gewijd aan ‘het kind’, het meisje dat lichamelijk volwassen wordt maar dat geestelijk altijd kind zal blijven, dat de alles overheersende zorg was en is in het leven van de dichter, en dat ook, zoals heel even wordt gesuggereerd (De hazen, p. 47; Onbewoond, p. 15) mede de oorzaak was van de verwijdering tussen de ouders. Deze reeks is veel directer, veel persoonlijker, en bevat de meest aangrijpende gedichten van de gehele bundel. Het leed kon nu pas openlijk uitgesproken worden, omdat de dichter er nu pas in geslaagd is het als gewoon te ervaren: ‘Lang heb ik niet over haar durven schrijven’ (p. 29; zie hierna). Meteen wordt duidelijk waarom deze verzen zo aangrijpend zijn: ze mijden het ‘kunstzinnige’, het schrijnende leed, de tragiek is ‘gewoon’ aanwezig, wordt in ‘gewone’ eenvoudige woorden uitgedrukt (bijv. p. 30):

Er is een kind in mijn leven
dat niet goed spelen kan en
niet goed denken, maar verdriet,
heimwee en pijn gaan niet
langs haar heen.

Het probleem van het ouder worden, het vergankelijkheidsbesef verkrijgt in de nabijheid van dit kind een bijzonder reliëf (‘wij worden / uitsluitend ouder; zij blijft jong’, p. 31) en verdiept ook de vaderdochter-relatie, zij het dat de verdieping eenzijdig is (bezorgdheid om de toekomst) en geen uitkomst vindt in het stoïsche verdriet van ‘de vader van de baby Constantijn’ (zoals Vondel wordt genoemd, p. 36). De natuur, voorzover hier aanwezig, kan enkel contrasten aangeven en vervreemding: de polderwegen waar ze langs rijden zijn ‘vreemd’ en de bermen ‘leeg’ (p. 31, en vgl. het ‘lege’ landschap in Bij Ouwerkerk uit de eerste reeks) en de herleving in de natuur en het paren van de dieren (‘twee hazen zag / ik vanmorgen in ronde ren’, p. 39) kan de tegenstelling enkel aanscherpen: ‘het kind wordt groot / en de vrouw blijft vergeten / in haar’.

In de omvangrijke derde reeks (25 gedichten) zijn onder de titel De eksterboom opnieuw natuurgedichten bijeengebracht, ofschoon de persoonlijke problematiek - en hierbij dan zowel het kind als de gekozen eenzaamheid - opnieuw centraal staat. In het geheel van de bundel sluit de derde dus bij de eerste reeks aan. De overheersende toon is echter minder gelaten, de opgeroepen wereld is minder uitzichtloos. Tegenover het verlangen naar contact, naar ‘gewone’ vriendschap, naar léven (zoals de eksters in Boom, p. 71, waaraan de titel van de reeks is ontleend) staat hier ook een vorm van berusting, van zichzelf blijven en van zichzelf-genoeg-zijn, van wilskracht zelfs

[p. 370]

en van gericht-zijn op de toekomst; bijv. in Biotoop (p. 55):

Je bent het kleine puin gewend geraakt.

Het ouder worden brengt gewenning aan de schraalte, aan materiële, geestelijke en emotionele armoe, en tevens hoop: ‘Het heeft te maken met / reservering van een plek tijd / voor later’ - een bedenking die wordt gekoppeld aan een beeld van meeuwen die nog voedsel vinden ‘tussen fietswielen, sloop van afbraken’ p. (59). Typerend voor deze nieuwe houding is De oude meidenkamer (p. 70; zie hierna), waarin de positie van de dichter via ruimtelijke symboliek wordt omschreven: hij slaapt op zolder, boven, zich afzonderend van wat hem beneden in het huis herinnert aan vroeger: tegelijk echter heeft hij, via het ‘kleine raam’, een uitzicht ‘op de vele sterren’, en deze uitkijkpost is ‘nog altijd onbevangen en zelfs hartelijk’ naar boven gericht. In deze tussenpositie - afstand doend van het voorbije (onder zich) en gericht zijnd op het (visuele) beeld dat nog fris, en onbeschadigd iedere nacht terugkeert - heeft hij niets méér nodig: ‘een tafel en een bed’ zijn voldoende. Dan volgt echter nog de pointe, die, zoals zeer vaak bij Leeflang, een vrij sceptische, zelfs cynische relativerende noot vormt: het verleden blijft in het heden doordringen, de schraalheid van nu contrasteert fel met de volheid, de toekomstplannen waarvan het huis vroeger vervuld was. Het relativerende slotcommentaar is in deze reeks gedichten echter niet systematisch overal aangebracht, en lijkt het geheel dan ook minder nadrukkelijk te bepalen. De slottoonaard is relativerend, maar aanvaardend. Het is dan ook niet toevallig dat het gedicht over de Zeeuwse schilder van stillevens Adriaen Coorte, ‘De schilder van asperges en frambozen’ (Middelburg 1685-1723) de bundel afsluit: in het beschreven stilleven van Coorte wordt het ‘gewone’, het vergankelijke (‘wat eetbaar en bederfelijk is als / mensen’) met ‘moedwil afgezonderd en boven de / amechtige natuur gesteld’. In de afbeelding door de schilder wordt, evenals in de verwoording door de dichter, het vergankelijke moment vastgehouden:

Dat biedt wie ziet de starre orde
en koppigheid te leven met het
duurzame alsof.

De ‘koppigheid te leven met het duurzame alsof’, de aan Coorte toegeschreven koppige wil kunstwerken te maken waarin de stoffelijke werkelijkheid als echt werd vastgelegd, is een wilskracht waarin de dichter Leeflang vermoedelijk zijn eigen verlangen heeft herkend om de dingen ‘gewoon’ te zien én de gewone dingen in gewone woorden vast te leggen. Bij de lezer die dit slotgedicht als een pointe bij de gehele bundel beschouwt, komt als eindindruk de gedachte op dat de allesdoordringende somberheid van het geheel inderdaad doorbroken werd.

Ed Leeflang, Bewoond als ik ben, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1981, 75 pp.