Ons Erfdeel. Jaargang 25

[p. 293]

Toneel

Walter Tillemans regisseert Shakespeare.

Met opvallende produkties van Coriolanus, King Lear en The Merry Wives of Windsor heeft Walter Tillemans zich doen kennen als een belangrijk Shakespeare-regisseur. Zoals vele van de beste produkties uit de jaren zestig en zeventig ontsnapte ook zijn werk echter niet helemaal aan het gevaar van een te beperkte of eenzijdige interpretatie. De jongste tijd constateert men bij verscheidene regisseurs een toenemende onbevangenheid in hun benadering van Shakespeares stukken. Ook de individuele acteurs kunnen bij een minder dwingend regieconcept een grotere vrijheid en creativiteit ontplooien. Dit was duidelijk het geval in de boeiende produktie van Play Macbeth door het Antwerpse Raamtheater in de regie van Walter Tillemans. Play Macbeth is de enigszins bekorte versie van Shakespeares tragedie die de Tjechische auteur Pavel Kohout maakte toen het hem en een aantal acteurs onmogelijk werd gemaakt nog voor het officiële theater te werken. Kohout paste het stuk zo aan dat het met enkele spelers in een living-room gecreëerd kon worden. Het resultaat is een sobere, indringende versie die zich volledig concentreert op de twee hoofdpersonages. Toch blijft deze Macbeth een vrij complete en trouwe interpretatie van het oorspronkelijke stuk. Zelfs de scènes in Engeland werden slechts gedeeltelijk weggelaten. De uiterst eenvoudige setting evenals de kostuums waren hoofdzakelijk zwart. In de beperkte ruimte van het Raamtheater zaten de toeschouwers aan drie zijden van de scène zodat zij zich direct betrokken voelden bij het spel. De enige rekwisieten waren enkele stoelen waarop de acteurs plaatsnamen en van waar zij het spel bleven gadeslaan, ook als ze zelf niet rechtstreeks aan de actie deelnamen. Links achteraan bevond zich nog een bed en rechts vooraan een transparant rotsblok waarrond de heksen zich schaarden. Verder werd nog gebruik gemaakt van een aantal kleine kandelaars. Een vijftal acteurs speelden alle personages. Een van hen zorgde waar nodig voor vlugge aankondigingen of situeringen van de verschillende episodes. Het gitaarspel van John Willaert, een obsederend, soms opzettelijk eentonig getokkel, droeg in niet geringe mate bij tot het oproepen van de noodzakelijke hallucinante sfeer. Tegenover het zwart van decor en kostuums tekende de rode sjaal die als teken voor moord en bloed gebruikt werd, zich scherp af. Deze Play Macbeth was een pregnante en directe interpretatie, ontdaan van alle bijkomstigheden, waarin vooral de moordende kringloop van het geweld aan het licht kwam.

Door de sobere opvatting van het geheel en door de constante aanwezigheid van alle acteurs konden soms ook de gedachten van de personages treffend gevisualiseerd worden. Wanneer Macbeth bijvoorbeeld in I, iv naar Malcolm verwees als een ‘steen waarover ik vallen zal’ hief hij zijn dolk dreigend boven het hoofd van de acteur die Malcolm speelde. Ook de moord op de koning werd in deze produktie getoond - Macbeth bedekte Duncans hoofd met de rode sjaal - terwijl Lady Macbeth de verzen uitsprak die beginnen met ‘Wat hem bedwelmde heeft mij koen gemaakt’ maar waarin zij voor het eerst aan haar angstgevoelens uiting gaf.

Frank Aendenboom was een luidruchtige, extroverte Macbeth die zijn angst, zijn woede en tenslotte zijn waanzin uitschreeuwde in de kleine ruimte van het theater. Soms leek hij door demonische krachten bezeten. Zijn vertolking fascineerde door de fysische intensiteit van het spel: zijn lichaam verbeeldde of suggereerde vaak de poëtische beelden die hij uitsprak. Fel contrasterend met dit extrovert, emotioneel type was Julienne de Bruyn als Lady Macbeth. Zij was beheerst, kalm, cynisch en precies daardoor ook krachtig, vastberaden en dominerend.

Het sexuele element in de relatie van het echtpaar Macbeth werd beklemtoond. Zowel na hun eerste gesprek waarin het plan van de moord aan de oppervlakte kwam als na de scène waarin Lady Macbeth haar weifelende echtgenoot meesleepte in haar duivelse opzet (I, vii), lagen zij samen op het bed. En ook later in het stuk wanneer de bitter en cynisch geworden Macbeth tot haar zei: ‘Wij zijn nog jong in daden’ (III, iv) begonnen zij te vrijen.

Banquo was in deze produktie vrij cynisch in zijn houding ten opzichte van Macbeth. Het leek alsof hij Macbeth zeer spoedig doorzag. De overige karakters waren noodzakelijkerwijze weinig geprofileerd. Door de krachtige regie en het vlugge tempo viel het accent volkomen op de twee hoofdpersonages. De vlotte maar niettemin geladen vertaling was het werk van Hugo Claus.

Bij het begin van het theaterseizoen 1981-1982 regisseerde Walter Tillemans ook Een winters verhaal met het gezelschap van de K.N.S.-Antwerpen. Zijn aanpak was hier traditioneler maar getuigde toch van een creatieve kijk op het stuk. The Winter's Tale is een van Shakespeares zogenaamde ‘romances’, deze enigszins gesofisticeerde maar toch zeer gave, serene drama's die de auteur op het einde van zijn carrière schreef. Komische en tragische motieven zijn hier in een harmonisch geheel verenigd. De beginsituatie bevat bijna altijd de kiemen van een tragedie, maar in een ritueel van welzijn, vernieling en wedergeboorte wordt de dood overwonnen. Dit is ook het basispatroon van The Winter's Tale. Leontes' ongemotiveerde jaloezie laait zo hoog op dat hij

[p. 294]

zijn vrouw Hermione verstoot en zijn pasgeboren kindje Perdita te vondeling laat leggen. Bovendien sterft zijn enig zoontje. Na dit tragische openingsluik tekent zich in het tweede gedeelte van het stuk een hernieuwing van het leven af. De actie wordt nu naar de haast pastorale wereld van Bohemen veertien jaar later verplaatst. Hier ontwikkelt zich de jonge, zuivere liefde tussen Perdita en Florizel. In het laatste gedeelte wordt dit jonge paar door de tot inkeer gekomen vorst Leontes verwelkomd ‘als de lente door de aarde’. En zijn dood gewaande vrouw komt letterlijk weer tot leven. Zoals de titel van het stuk reeds suggereerde is dit duidelijk een sprookje. Het is dan ook normaal dat tijd en plaats hier getranscendeerd worden in een volkomen denkbeeldig land. The Winter's Tale ontplooit zich bovendien volgens de eeuwige gang van de seizoenen. Daarom ontwierp Marc Cnops een tijdloos decor. Over de gehele scène zag men een grote sterrenhemel. Om aan te sluiten bij het oproepen van een fictieve, fantastische wereld vormden de kostuums en rekwisieten een totale mengelmoes. De koningen en soldaten leken gekleed in Russische uniformen. Men zag rechters met Engelse pruiken. De zoon van de oude herder kwam, gehuld in een Tarzanvelletje, zwierend aan een liaan, op de planken neergestreken. Even later reed hij op een racefiets. Wanneer in de slotscène het beeld van Hermione uit de planken oprees bracht Paulina het tot leven met een afstandsbedieningsdoosje.

In de natuurlijke ontwikkeling van seizoenen en menselijke generaties die zich in The Winter's Tale voordoet, speelt de Tijd een belangrijke rol. Hij heeft een helende en zuiverende kracht en brengt de waarheid aan het licht. Shakespeare schrok er dan ook niet voor terug de Tijd als personage te laten optreden. Niet alleen kon hij aldus de zestien jaren die verlopen tussen het eerste en tweede deel gemakkelijk overbruggen maar tevens introduceerde hij op die manier een levend symbool voor deze alles overwinnende kracht.

Walter Tillemans liet de rol vertolken door een kind in een astronautenpak. Deze figuur die aldus onschuld en zin voor relativiteit combineerde kon ironisch, maar toch welwillend neerkijken op het aardse gedoe.

Hermione, vertolkt door Denise Zimmermann, was bij het begin gekleed in een glinsterende, goudgele jurk. Aanvankelijk leek zij ietwat speels, werelds, misschien zelfs frivool, zodat Leontes' jaloezie aannemelijker werd. Later was zij vooral zeer waardig. De combinatie van gekwetste liefde met haar zin voor offervaardigheid en fierheid maakte haar in de gerechtsscène echt aandoenlijk. Zij was duidelijk in haar diepste wezen getroffen maar was zich tevens bewust van de relativiteit en de vergankelijkheid der dingen. Domien de Gruyter was een koele Leontes die plots door irrationele opwellingen overmand werd. Bij de koortsachtige beschrijving van de ingebeelde ontrouw van zijn vrouw ging hij zelf op het hobbelpaardje liggen dat even tevoren als speelgoed voor Mamilius was binnengebracht. Julienne de Bruyns Paulina was een moedige, kordate vrouw die heftig te keer ging tegen de andere hovelingen die Leontes naar de mond praatten. Zo kwam in deze produktie de tegenstelling tussen de volgzamen en diegenen die waarheid en gerechtigheid betrachten scherp tot uiting.

De scènes in Bohemen werden vrij mat gespeeld. In zijn geheel echter was deze produktie een waardevolle interpretatie van een stuk dat de theatermensen voor niet geringe problemen stelt.

Jozef de Vos.