Ons Erfdeel. Jaargang 25

J. Bernlef: Groenland kleuren.

De nieuwe roman van J. Bernlef, Onder ijsbergen, riep bij mij herhaaldelijk herinneringen op aan de poëtische ‘minimal art’ van Roland Jooris. Bernlefs poëtica wordt bijzonder treffend verwoord door de volgende twee gedichten van Jooris:

Wegnemen,
schrijven is
wegnemen,
waardoor
ik enkel nog
een baksteenrode
bloempot
op het raamkozijn
laat staan
en valavond
als met potlood
een hoek
van de kamer
zie vullen.

Vogel wipt.
Tak kraakt.
Lucht betrekt.

Bijna niets
om naar te kijken
en juist dat
bekijk ik.

Ook voor J. Bernlef is schrijven een vorm van wegnemen, tot er alleen nog een uiterst gedepouilleerd raamwerk overblijft. Niet alleen is de Groenlandse ruimte waarin het boek zich afspeelt koud van kleur, ook het proza zelf is glad en kil als een ijsberg. Onder de schaarse, doodgewone woorden kan de lezer een hele wereld van Eskimo-mythen vermoeden. Niet zoals in De raaf in de walvis (1976) van H.C. ten Berge worden die mythen verteld, alleen de top van de ijsberg wordt getoond. De rest leeft onder de dikke ijslaag in het arctische water. De Groenlandse ruimte wordt hyperrealistisch ingekleurd, fel, scherp omlijnd, maar sterk vervreemdend. De (ver)kleuring gebeurt overigens door de ogen van de Deense onderzoeksrechter Jakob Olsen, die aan Groenland ten onder gaat. Die afstandelijke kijkhouding is typisch voor hem: hij slaagt er maar niet in de Eskimo-cultuur te doorgronden. De inkleuring is vrij systematisch door een soort groepering rond de hoofdkleuren. Zo vinden we in elkaars buurt de volgende reeksen: groene wollen trui / lindegroene ogen van Lina Krog; kanariegele vissersboten / mosterdgele vorkheftrucks; stukken rots met bruinkoolachtige gloed / glanzend bruin paard / turfbruine kleine ijsberg.

Soms worden de kleurregisters ook vermengd. Zo heeft het houten kerkje van Jakobshavn een leigrijs schuin pannendak en een pauwblauw torentje, terwijl een ‘onzichtbare belichter’ in de lucht het smaragd van de ijsbergen soms in hel oranje doet veranderen. Maar ook de amerikanisering van Groenland wordt ingekleurd: de man met een bontgeblokt hemd, de vrouw met een knalrood glimmende T-shirt waarop in witte letters het woord ‘Tigers’ staat. Overal lege en platgetrapte goudbruine en grasgroene blikjes Carlsberg en Tuborg.

Zoals ik al signaleerde, gebeurt het inkleuren van het witte Groenland meestal door de ogen van Jakob Olsen, die zich blind staart op het witte eiland zonder echt in de Eskimo-cultuur binnen te dringen. Jakob Olsen is de PF (personagegebonden focalisator) in ongeveer drie kwart van de hoofdstukken. Slechts naar het einde toe komt de Groenlandse gids en tolk Lina Krog meer op de voorgrond; Jakob is dan al aan zijn opdracht ten onder gegaan. De hoofdstukjes zijn gerangschikt in vijf delen, van woensdag 2 juli 1975 tot zondag 6 juli 1975. Op een vertelde tijd van vijf dagen speelt het hele drama, de botsing tussen twee culturen, het spel van leven en dood, zich af.

Ook een paar kranteknipsels, een korte briefwisseling tussen Jakob en zijn echtgenote en dagboekfragmenten van 3 en 4 juli tonen niet veel meer dan de top van een ijsberg. De korte, filmische shots onthullen het enigma van Groenland nooit. Kijkend wordt Jakob afgestoten als een vreemd lichaam: ‘Hij keek over het water naar de heldere verte, naar de blauwgrijze bergrug waarachter zich niets dan ijs bevond. Hij had het vanuit de helikopter gezien. Een landschap om bang van te worden.

Gevangen in onbeweeglijke blikkerende sneeuw. Je kon het eigenlijk geen landschap noemen, omdat er niemand kon leven’. Het is nochtans de opdracht van Jakob Olsen om de Eskimo-cultuur te doorgronden, maar hij raakt in een doolhof van vreemde mythen verdwaald. Jakob is met name lid van het Deense Hooggerechtshof en wordt als waarnemer naar Groenland gestuurd ‘om daar een onderzoek in te stellen naar de mogelijkheden tot postuum eerherstel voor de in 1973 wegens moord op zijn grootmoeder tot zeven jaar veroordeelde Jón Eira’. Eira zat maar twee jaar van zijn straf uit want in 1975 hing hij zich in zijn cel op. In feite had Eira van zijn stam de opdracht gekregen zijn grootmoeder om te brengen: in haar schuilde met name een ‘angagók’, een boze geest. De Groenlanders hebben de veroordeling nooit verteerd. Soms, als ze gedronken hebben, halen ze de foto van Jón Eira te voorschijn, gaan er de straat mee op, zingen, schreeuwen en vernielen wat. Hier zijn twee rechtssystemen,

[p. 287]

J. Bernlef (^o1937).

twee culturen met elkaar in botsing gekomen. Het is voor Jakob erg moeilijk de waarheid te achterhalen: de Groenlander is een gesloten boek. Ze zijn ‘alsof ze uit een andere wereld komen’. Bovendien verneemt Jakob van Lina Krog dat Eira hun trots was, hun dichter ook, die liederen maakte over het leven in de nederzetting Eqe. De mythologie van de Eskimo's maakt het bovendien voor een westerling zo goed als onmogelijk om over hen recht te spreken. Jakob gaat het begrip ‘moord’ zelfs ter discussie stellen als hij verneemt dat de Eskimo's geloven in de wedergeboorte: de naam keert terug in een baby en wordt zo weer tot een lichaam. Eira moest zijn grootmoeder bevrijden van de angagók om haar naam te bevrijden van alle smet. Oeroud, dat geloof, even oud als de luchtbellen die aan een ijsberg ontsnappen, even verweerd en hard als de gelaatstrekken van Lina Krog. De oplossing van het probleem-Eira is voor Jakob zowat de kwadratuur van de cirkel. Bovendien gaat Jakob zich vragen stellen over de nefaste werking van de Koninklijke Groenlandse Handelsmaatschappij, die geheel in handen is van Denen. Wat is er met walvissen, robben en zeehonden gebeurd? Waarom zijn vele Eskimo's werkloos en aan de drank? Waarom zouden ze alles doen voor televisies, ijskasten, mixers? Helderheid wordt Jakob in zijn dooltocht door Groenland niet gegund: hij wordt door Umanatsiaq in een hinderlaag gelokt en ritueel vermoord op dezelfde plaats waar Eira zijn grootmoeder ombracht.

Intussen was Jakob Olsen, de 63-jarige burgerlijke rechter uit Kopenhagen, ook op het persoonlijke vlak ontwricht geraakt. Als in een klassieke tragedie stapelen de gebeurtenissen zich op tot een onontwarbare knoop. Zijn vrouw schrijft hem dat zijn 93-jarige vader stervende is; even later is hij dood. De oude Ole had heel zijn leven als een leeuw gevochten, maar waarvoor? Jakob realiseert zich nu pas dat hij altijd al bang is geweest voor de strenge man en dat hij zelfs meer dan hem lief is op zijn vader lijkt. De dood van de vader loopt parallel met de faliekant aflopende Eskimoaffaire: beide gebeurtenissen ondergraven Jakobs ‘onderkoelde manier van leven’, die hij nu als vals ervaart. Ook zijn bestaan wordt een kwadratuur van de cirkel. Hij weet nu haarscherp dat achter zijn steeds gedecideerder optreden en grotere ‘wijsheid’ een steeds groter wordende twijfel aan de zin van het bestaan schuilgaat. Hij is uit angst conservatief geworden. De angst om alleen te zijn als macht en gezag wegvallen. Alles wordt voor Jakob onzeker, zelfs zijn liefde voor zijn vrouw, nu hij allerlei tedere gevoelens voelt voor zijn Groenlandse gids en tolk Lina Krog. Zij vindt na zijn dood de dagboeksprokkels van de rechter, die nu schrijver is geworden. Daarin leest ze dat onder de oppervlakte van zijn autobiografie alles in beweging is. Dat hij zich een stukje drijfhout voelt op de donkere stroom van anonimiteit waarin niets menselijks hem nog vreemd is.

Een stroom van tranen, zweet, bloed onder de ijsbergen van Jakobs verleden. Bernlefs onderkoelde proza houdt vele hartstochten net nog in bedwang. Maximale gevoelens samengeperst en hardgemaakt in een minimale vorm.

Hugo Bousset.

J. Bernlef, Onder ijsbergen, Querido, Amsterdam, 1981, 167 blz.