Ons Erfdeel. Jaargang 25

Gomperts' Intenties.

Ongeveer gelijk met het afsluiten van zijn loopbaan als hoogleraar te Leiden, verschenen van Gomperts twee delen essays en kritieken onder de programmatische titel Intenties. De bundels bevatten veelal ouder werk. Twee jaar geleden had Gomperts zich met Grandeur en misère van de literatuurwetenschap (Amsterdam 1979) in de discussie rond de rol en de kwaliteit van de literatuurwetenschap gemengd, een discussie die Karel van het Reve met zijn Huizingalezing, Literatuurwetenschap: het raadsel der onleesbaarheid (Baarn 1979) uitgelokt had. Naast zijn Grandeur en misère heeft Gomperts in zijn hoogleraarstijd niet erg veel gepubliceerd. Dat blijkt duidelijk uit de inhoud van Intenties, een soort verzameld kritisch werk. Dit is erg jammer omdat velen verwacht hadden dat de discussie rond de autonomie van de literatuur, de ergocentrische aanpak en het nut van Merlinistische close-reading, kortom in het algemeen: de manier waarop literatuur bestudeerd en beoordeeld zou moeten worden, op hoog niveau tussen Leiden en Amsterdam verder gevoerd zou worden.

De aanzet was er immers: toen Gomperts zijn inaugurale rede hield in 1966 (De twee wegen der kritiek) leidde dit tot een directe confrontatie met de mannen van Merlyn. In een omvangrijk artikel (Leiden ontzet (en Amsterdam niet minder), in: Merlyn, mei 1966, p. 149-178) viel Oversteegen Gomperts' opvattingen over literatuur, literaire kritiek en literatuurwetenschap scherp en principieel aan. Dit leidde nog tot een openbare discussie in Amsterdam op 23 november 1966 - en wie geïnteresseerd is in het verweer van Gomperts vindt dit in Intenties 1, p. 74 e.v. -, maar daarna zijn de degens nimmer meer gekruist. De mode in de literatuurwetenschap gedurende de daaropvolgende jaren was en bleef lange tijd de

[p. 284]

H. Gomperts (^o1915).

autonomistische, ergocentrische (tekstgerichte) aanpak. We kregen mensen als Maatje en Van Dijk met hun theoretische werken, Sötemann en Blok leverden praktische toepassingen. Zelden of nooit heeft Gomperts, die deze manier van literatuuronderzoek afwees, zich geweerd. Pas nu het tij in de wetenschap gekeerd is en plaats heeft gemaakt voor een andere stroming, de meer lezersgerichte receptie-esthetica, laat Gomperts van zich horen. Dat is vooral duidelijk in het principiële Grandeur en misère en in de inleiding van Intenties. Sommige critici hebben direct na het verschijnen van de twee delen geoordeeld dat deze publikaties wel erg door de tijd achterhaald waren en gesproken van oude koek. Als je de inhoud overziet, is deze opinie bepaald niet onterecht. Nieuw in deel 1 is de (programmatische) inleiding, verder staan er drie ongepubliceerde teksten in die oorspronkelijk dateren van eind jaren vijftig of begin jaren zestig. De rest, het al gepubliceerde werk komt uit dezelfde periode. De afdeling ‘kritieken’ bevat opstellen uit het Parool, geschreven tussen 1950 en 1963. Ook deel 2 bevat slechts een stuk of 10 bladzijden nieuw werk (nl. de eerste paragraaf van het grote Vestdijk-essay), de rest is oud en elders gepubliceerd; de stukken over Claus, Hermans en Mulisch zelfs grotendeels in de jaren vijftig.

De overweging voor deze herdruk zal wel geweest zijn dat veel van deze twintig jaar oude stukken moeilijk bereikbaar waren geworden, zeker als zij in kranten en weekbladen waren gepubliceerd. De belangrijkste vraag die je je nú moet stellen is: zijn deze stukken van zo'n kwaliteit dat ze ons vandaag nog iets verhelderen over de besproken auteur. Dat is in een aantal gevallen zeker zo, met name geldt dit voor het grote Vestdijk-essay waar deel 2 mee opent. Daarentegen verraden sommige kritieken wel sterk hun oorspronkelijke karakter, nl. die van simpele boekbespreking voor de krant en ze zijn door deze oppervlakkigheid vaak niet meer de moeite waard. Zelfs in enige delen van het Vestdijkessay nadert Gomperts de vlot en oppervlakkig geschreven krantenbespreking. In het eerste stuk van deel 1, Bij wijze van inleiding, geeft Gomperts een korte uiteenzetting van zijn opvattingen over literatuur en literaire kritiek. Hij vat zijn mening duidelijk samen in een drietal stellingen, t.w. 1. ‘Literatuur kan alleen begrijpelijk worden gemaakt in samenhang van schrijver, maatschappij en lezers’, 2.‘Literaire teksten zijn geen toverspreuken, die met een onbegrensd aantal betekenissen geladen zijn en ook geen voltooide, afgeronde, volmaakte creaties. Het zijn intenties.’ 3.‘Wie een boek leest zonder dat boek erbij te hebben, ontwerpt een fantasie-literatuur’ (p. 7-11).

De eerste stelling betekent een totale afwijzing van het autonomie-standpunt, d.w.z. de mening dat het boek een wereld in woorden is die behoorlijk losstaat van de werkelijkheid. Gomperts heeft deze stelling altijd al verdedigd, juist ook op het hoogtepunt van de Merlinistische kritiek. In zijn genoemde oratie (hier p. 58-73) pakte hij het autonomistische standpunt van Merlyn hard aan: ‘Welk doel is er mee gediend om te doen alsof een literair werk een zelfstandig bestaan leidt...?’ (p 66). De kritiek van Oversteegen richtte zich tegen die critici die zich met de auteur en niet met het werk zelf bezighielden en dat is dan precies het doel dat met het autonomie-standpunt gediend werd. In zijn antwoord aan Oversteegen (p. 74-82) omzeilt Gomperts die kritiek door te zeggen: ‘Voor mij openbaart zich een auteur in zijn werk, ik vind in het werk een schrijver, maar daarom staat voor mij juist het werk centraal...’ (p. 75). Het beslissende verschil is dat Gomperts - geheel volgens de lijn van het aloude Forum, de voorstanders van de ‘vent’ in de literatuur - via het werk tot de auteur komt, terwijl Merlyn tevreden was met een analyse en beoordeling van het werk en de auteur hen eigenlijk niet zo bijster veel interesseerde. Gomperts redenering is daarom een drogrede omdat niet het werk centraal staat, maar de auteur; het werk is het middel om tot die auteur te komen. In het beste geval worden de opvattingen zoals die uit het werk spreken, vergeleken met de opvattingen van de auteur zoals die uit interviews e.d. blijken. Dat is heel goed zichtbaar aan het opstel over Hermans. Schrijvend over Ik heb altijd gelijk, zegt Gomperts: ‘Het nihilisme van Lodewijk Stegman blijkt verwant te zijn aan dat van Céline, dat vooral een consequent cynisme is met een fascistische inslag, die ook aan de opvattingen van het personage van Hermans niet vreemd is’ (p. 158). Hij weidt zelfs nog even uit over de opinies van de persoon Hermans en geeft daarmee blijk van zijn overduidelijke voorkeur voor het Forum-standpunt.

Zo is het ook heel begrijpelijk dat Gomperts nogal wat aandacht besteedt aan de vraag hoe we de Anton-Wachter-romans

[p. 285]

van Vestdijk op moeten vatten. Hij is hier zeker genuanceerd: ‘De Anton Wachter-romans zijn... door lezers en kritiek als autobiografisch opgevat. Ook de schrijver zelf heeft uitdrukkelijk erkend dat deze boeken over zijn eigen jeugd gaan en dat Anton Wachter zijn alter ego is’ (p. 9, II). Maar: ‘Toch is het romanpersonage Anton Wachter getransformeerd en dus niet volledig identiek aan Simon Vestdijk... Simon Vestdijk heeft in onze wereld bestaan en Anton Wachter alleen in de verbeeldingswereld van de literatuur’ (p. 9, II). Het is jammer dat Gomperts hier niet echt de status van romanteksten aan de orde stelt en de consequenties van zijn bevindingen aanvaardt: roman en autobiografie zijn van verschillende orde. In een autobiografie wijzen de woorden en gebeurtenissen naar een bestaande werkelijkheid; het kenmerkende van een roman is juist dat zij dat niet doen. Niet voor niets heeft Vestdijk de romanvorm gekozen. En dat is nu juist het verschil dat de autonomisten willen maken: er bestaat een wezenlijk verschil tussen regelrecht en niet-regelrecht naar de werkelijkheid verwijzende teksten. Dat is moeilijk te loochenen, ook waar romans een nogal autobiografische inslag hebben. Het verschil tussen wel of niet (of in mindere mate) naar de werkelijkheid verwijzende teksten maakt Gomperts niet erg duidelijk. Dat hij op twee gedachten hinkt, blijkt even verder: ‘Beoordeelt men de 4 studentendelen van de reeks als materiaal uit het leven van een belangwekkend auteur, dan kan men de verschijning ervan alleen maar toejuichen. Bekijkt men ze als romans dan valt het op dat ze veel zwakker zijn dan de vier aan de kinder- en schooljaren gewijde boeken’ (p. 22).

Romans kan je nu juist niet als een neerslag van autobiografische feiten opvatten. Gomperts noemt de Anton Wachter-romans later een ‘autobiografie’, met als verwarrende toevoeging: ‘veel meer roman dan memoires’. Onduidelijkheid alom dus.

Dat blijkt ook uit zijn inleiding: ‘Een literair werk is geen aparte werkelijkheid...; het is, zoals alle andere teksten, een uitgedrukte bedoeling’ (p. 8). Er is m.i. wel enig verschil tussen literaire en andere teksten maar dat is volgens Gomperts niet groot want de eerste verschillen daarin dat zij iets anders dan het bedoelde of iets meer dan het bedoelde’ (p. 9) kunnen uitdrukken. Dat komt vooral omdat de literaire tekst ‘minder eenvoudig is dan de zakelijke mededeling’ (p. 8). Naar mijn idee worden de zaken hier weinig verhelderend voorgesteld, zeker als je denkt aan de mogelijkheid dat teksten meerdere bedoelingen kunnen hebben (zg. polyinterpretabel zijn). Wie denkt dat Gomperts dat met het voorgaande bedoelt, komt bedrogen uit: ‘Het is waar dat de literaire uitdrukkingswijze vaak minder eenvoudig is, maar dat komt niet doordat bedoelingen “polyinterpretabel” zijn, maar doordat de verstrekte informatie nu eenmaal subtieler, genuanceerder is dan de ingewikkeldste verzekeringspolis’ (p. 9). Jammer genoeg wordt hier niet de voor de hand liggende vraag beantwoord hoe het komt dat teksten wel polyinterpretabel zijn, dat er verschillende interpretaties op grond van dezelfde tekst mogelijk zijn. Misschien wijst Gomperts zelfs deze stelling af. Meerduidigheid ontstaat door gedrag van lezers, maar hoewel Gomperts vrij veel aandacht besteedt aan de communicatiegedachte, wijst hij het standpunt af dat ‘het kunstwerk door de “creatieve lezer” wordt voltooid’ (p. 8). Bij zijn uitleg maakt hij opnieuw geen onderscheid tussen gewone teksten en literaire: ‘Precies zo als taaluitingen in de omgang moet men literaire teksten interpreteren volgens veronderstelde bedoelingen’ (p. 8). De term bedoelingen (of intenties) blijft een moeilijke De ene lezer kan andere bedoelingen in de tekst lezen dan de andere: een kwestie van interpretatie. Wie ooit werkcolleges interpretatie gedoceerd of gevolgd heeft, weet hoe sterk die op basis van dezelfde tekstgegevens uiteen kunnen lopen. Nog hachelijker wordt het te spreken over ‘onbewuste’ bedoelingen, zoals Gomperts doet. Als we naar stelling 3 kijken moeten we dit misschien zó opvatten: we moeten op basis van de tekst nagaan wat er precies staat en ontdekken wat de schrijver er mee bedoeld kan hebben. Wat de schrijver zégt te bedoelen is onbelangrijk; voor ons geldt wat er staat de uitgedrukte bedoeling.

De beide delen Intenties overziend, vermoed ik dat op de lange duur niet de principes van Gomperts uit de inleiding veel besproken of geraadpleegd zullen worden, ook niet de stukken over bekende buitenlandse en Nederlandse auteurs - daarvoor zijn ze meestal te kort en oppervlakkig van aard en niet bijgewerkt aan de hand van recente publikaties, maar het zal vooral het grote Vestdijk-essay zijn, dat druk gebruikt zal gaan worden. Hoewel er zwakke stukken in dit essay staan en men op detailpunten zeker kritiek kan hebben, is over het geheel genomen dit stuk erg waardevol. Ik noem: de thematiek binnen het oeuvre, de analyse van de Anton Wachter-romans, het onderscheid tussen getuigenis-roman en de romans van het meer onpersoonlijke genre, de twee principes orde en chaos die voortdurend om voorrang strijden binnen Vestdijks werk, ook de tegenstelling tussen scheppend en uitvoerend kunstenaar, enkele grondige analyses van losse romans, dit alles is zeer de moeite waard. Het is alleen jammer dat het een betrekkelijk karige oogst is uit twee dikke delen opstellen. Het is bovendien te hopen dat Gomperts, nu hij afscheid heeft ge-

[p. 286]

nomen als hoogleraar, weer tijd en inspiratie zal vinden om nieuw werk te schrijven, want in feite bevatten de delen Intenties voor 95 procent oud tot zeer oud werk en zijn daardoor op tal van punten door recente publikaties zeker achterhaald.

Ruud A.J. Kraayeveld.

H. Gomperts, Intenties, 2 delen, Uitgeverij Meulenhoff, Amsterdam, 1981.