Ons Erfdeel. Jaargang 25

‘Ik heb je horend gezongen en ziende gedicht.’

Hoogst ongewoon: Furie van Elly de Waard. Op de omslag een afbeelding van een slapende furie, naar een beeld uit het Thermenmuseum, Rome, tweede eeuw vóór Christus. Daaroverheen, in een blok van bijna neon geel: titel en auteur. Dit is typerend.

De titel heeft in het taalgebruik van nu negatieve associaties. Maar in de klassieke mythologie waren de furiën godinnen die herstelden wat rechtvaardiger moest worden gearrangeerd, en dat deden zij met passie. Na de wraak transformeerden zij naar de andere zijde: ‘semnai’ (eerbiedwaardigen) en ‘eumeniden’ (welgezinden). In de bundel van Elly de Waard staan de aspecten van passie en transformatie centraal, in een ongemene intensiteit. En evenals de omslag combineren deze gedichten het klassieke met het mechanisch-moderne.

Klassiek, renaissancistisch, maniëristisch: in de thematiek: onvervulde en daardoor inspirerende erotiek; paradoxen zoals bij Donne en Hooft (‘liefste die mijn bestaan bekort / door het kloppen van mijn hart zo te versnellen’); dichtvormen als elegieën, alba's en (typografisch verborgen) sonnetten. Zo klassiek zijn dit soort dingen dat ze in de Nederlandse poëzie bijna taboe werden. Maar in De Waards poëzie zijn ze springlevend en fascinerend. Dat komt o.a. doordat ze gecombineerd geschreven staan met bijna futuristisch hedendaagse (om het

[p. 280]

Elly de Waard.

ook maar eens paradoxaal te formuleren) beelden en motieven: stadsgezichten van Bijlmerachtige situaties, chips (‘In het ontheemd digitale van deze / om ons uitgestrekte chip. / Ver van jou ben ik voorgoed pas / In den vreemde.’), industrieterreinen, en een beeld dat de bundel beheerst (waarover even verderop meer): de telefoon.

Dit is Elly de Waards derde bundel. In 1978 debuteerde ze met Afstand. In gestileerde en compacte beelden stond daar centraal de afstand van herinnering (aan de gestorven geliefde), die juist nabijheid feller mogelijk maakt dan het ‘echte’ moment van toen. ‘Te zwak voor het geweld van het volmaakte / zijn wij alleen geschikt voor de herinnering.’ In 1979 volgde daarop Luwte. Verstilder. Bij later inzien de stilte voor de storm. Hoogst ongewoon en ongelooflijk is de geladenheid van de gedichten in Furie.

Leven - dood; dood - leven.

Furie bestaat uit twee delen. Hoofdthema is de afstand die de geliefde bewaart, tot in de dood, en het magische bezweren van een dichterlijk ik, dat de geliefde levenderwijs nabij lokt. De externe en interne structuur van die twee delen is hecht en verantwoord, iets nieuws bij Elly de Waard.

Afdeling I wordt voorafgegaan door een motto, een citaat van Emily Brontë: ‘Unconquered in my soul, the tyrant rules me still, / Life bows to my control, but love I cannot kill.’ De afdeling opent met enkele gedichten, waarin de geliefde dichtbij zeer afwezig want afwerend is. ‘Mocht ik je tepels doen verstijven / Opdat ze mij een kusmond reiken / En mijn gespitste lippen tuiten / Tot een nog toegespitster zin’ (10). Eindeloos verlangen van het dichterlijk ik. Dan, midden in die afdeling, staan vijf gedichten, genummerd met romeinse cijfers, op het thema ‘wind’. De wind fungeert hier als het element dat het dichterlijk ik ijskoud moet stalen en van weerstand voorzien. ‘Ijskoude wind (...), / Herstel / Wint veld / Door aan hem blootgesteld / Te zijn’ (17). Als de stormen zijn uitgeraasd: ‘In windstilte: Van de om hals gebrachte omgang / Kom ik in zwijgen / Op verhaal’ (20). Het ik bouwt zich onkwetsbaarheid op. Vanuit die context kan het beter doorzien wat er gebeurde: het lijf is te onaangeraakt gebleven, de geest te zeer aangetast. De windgedichten vormen een overgang naar de slotgedichten van afdeling I die ‘dood’ als hoofdthema hebben. ‘Dat ik zo ver lijk afgeraakt van dood / is schijn’ (23). Vaak ook een combinatie van ‘dood’ en ‘wind’: ‘Het vriest niet meer maar waait / Over de tafel, zodat mijn hand verkilt / Bij wat hij schrijft’ (24). De dood als sein voor het raam: ‘Kaal, kaal, de witte bloemen in het raam / Hun doods signaal!’ (28).

Zo was dus de lijn van de eerste afdeling: leven in het begin, en hoe! en met wat voor een afgekapte hunkering - de ‘bede’ tot de wind om vrieskou voor het hart als pantser - doodsgedichten.

Maar op zich vormt die eerste afdeling alleen nog maar het voorspel tot de tweede (die ook anderhalf maal zo lang is). Het slotgedicht van deel I is het kerngedicht uit de bundel. Het dichterlijk ik evoceert nog eenmaal, kort, het vruchteloze werven, de vrieskou, de dood. En op zich zou dit een samenvattende conclusie kunnen zijn, ware het niet dat erop volgde (in een allusie op een autobiografie van Nabokov) ‘Spreek dan, herinnering, maar spreek / Slechts poëzie’ (29). Dit is kern en keerpunt.

Deel II is de uitwerking van ‘Spreek dan, herinnering, maar spreek / Slechts poëzie’. Herinnering vermag - en dit is een ouder thema bij De Waard - te intensiveren en te vormen op een wijze waarbij vergeleken het feitelijk gebeuren maar vaal en machteloos is. Poëzie vermag dit door middel van verbeelding minstens evenzeer. De combinatie van die twee is magisch. Die magie krijgt woord in deel II. Dit deel wordt ook voorafgegaan door een citaat van Brontë: ‘Dost thou not feel upon thy soul / A flood of strange sensations roll, / Forerunners of a sterner power, / Heralds of me?’

Strange sensations, heralds of me beheersen dit deel. Het eerste gedicht opent weer met ‘wind’. Wind ontlokt aan verlaten gras, geluiden van beesten die er niet zijn: ‘Het spreken van de halmen klinkt als grazen / Nu zij alleen gelaten zijn met wind’ (33). Hier spreekt het nietbestaande. Zo spreekt in deel II het fantoom, het opgeroepen beeld van iets niet bestaands, als gevolg van de magie van herinnering en poëzie.

De beweging van II staat regelrecht tegenover die van I. II begint met (berusting met) dood, afwezigheid. Maar het eindigt met (imaginaire) allerlevendstzijn van de geliefde in een ongemeen contact, bevredigender dan ooit. Hoe is dat mogelijk? Door de transformatie d.m.v. de gepoëtiseerde herinnering: ‘Mijn liefde hongert naar je en ik honger / Naar lyriek’ (42).

De eerste gedichten spreken geresigneerd over afstand, dood. Nu en dan wel een felle uithaal die de rest van stilte eigenlijk

[p. 281]

slechts accentueert’: ‘Castratie om te kunnen leven, / Mijn hartstocht op jouw maat gesneden- / Door een teveel aan liefde als een kat / Te moeten worden afgestraft’ (41). In die stilte ontwikkelt zich de transformatie naar het verbeelde. Via verbeelding en poëzie baant het dichterlijk ik zich toegang tot de onaanraakbare, volmaakter dan welke feitelijkheid dan ook. Hier doen zich mogelijkheden voor genot voor die eertijds onvoorstelbaar waren. Uitermate sensuele gedichten staan in de tweede helft van de tweede afdeling, erotische arbeidzaamheid met de ‘engel’ voor wie eertijds ‘de huid te laag was’. In dit stuk treden juist de genoemde uitermate technische beelden op, de chip, het industrieterrein, en vooral de telefoon. Ze hebben als gemeenschappelijke functie: door hun realiteit het irreële te evoceren. De poëtisch-magisch naderbij gelokte geliefde is het dichterlijk ik telefonisch meer na dan ooit. ‘Als wij elkaar zo ver en draadloos tussen ons verstaan / Ontmoeten onze kussen / Elkaar dan midden op de oceaan?’ (64). Ook het slotgedicht is een telefonade, bijna extatisch: ‘Mijn kabels liggen naar je uitgestrekt, / Het net is open’ (68). Het mechanisch beeld naar een toppunt getild. ‘Kussen spatten uit de hoorn.’ De bundel opent ook met een telefoongedicht. De telefoon omspant de hele bundel, en tekent het. Beeld van contact en geen contact. Paradoxaal omdat hier contact intenser is dan ooit in lijfelijke aanwezigheid.

‘Spreek.’

‘Telefoon’ staat diametraal tegenover een ander - en zeer verwant - beeld dat de bundel evenzeer beheerst, tot en met de achterflap: ‘mond’. ‘Je mond vind ik het mooiste deel / van je fysiek en als je lacht / Blinken je tanden geheimzinnig diep (...) O zeg het, zeg iets liefs, laat er / Een woord, speciaal voor mij bedacht, / Die mond verlaten, dat vergoedt / Het missen van de kus die spreken / Overbodig maakt - waarzonder ik het / Stellen moet’ (51, en achterflap). Die mond als allerliefelijkst lijfdeel spreekt het hardvochtigst van afweer en afstand. Deze mond kust niet, zegt niets liefs, ‘Genot hebben zij (de lippen, HvB) nooit gegeven, noch gekend (40). Juist door via de telefoon, dat mechanisch ding, contact te suggereren waar de levende mond dat onthield, maakt De Waard het onwerkelijke magische zichtbaar waarin poëzie dood en dodelijke afwezigheid transformeert tot leven en liefs.

‘Telefoon’ en ‘mond’ hebben als gemeenschappelijke component het spreken (in tweede instantie het kussen in deze gedichten), en dit element verbindt ze inherent aan ‘spreek, herinnering, maar spreek in poëzie’. Een- en dood-zaamheden naar communicatief levend spreken, is de magie van Elly de Waards poëzie. Die voltrekt ze in een hallucinerende veelvoud en rijkdom aan beelden, uiterst individueel, waarbij ze versleten tradities tot nieuw leven wekt. Zo zet ze de dichter weer opnieuw op het oude spoor: die van evocator, magiër, ziener: ‘geen bezwering / Anders dan in het analoge van je gezicht: Dat ik in telkens andere woorden voor mij opricht- / Want ik heb je horend gezongen en ziende / Gedicht, jij die zo doof als stilte bent zo / Blind als licht’ (65).

Hanneke van Buuren.

Elly de Waard, Furie. Gedichten, Amsterdam, De Harmonie, 1981, 76 blz.