Ons Erfdeel. Jaargang 25

[p. 131]

Film

Nieuwe Nederlandse films.

Het jaar 1981 is voor het Nederlandse filmen afgesloten met het uitbrengen van de jongste film met André van Duin Ik ben Joep Meloen, een produkt in de typische gein-traditie van Hollandse vette humor. Er hoeft geen woord aan vuil gemaakt te worden, evenmin aan Hoge hakken, echte liefde van Dimitri Frenkel Frank, met een dubbelrol van Rijk de Gooyer, de patjepeeër van de Nederlandse film. Het gaat er niet om, dat er geen technische vaardigheden aan de creaties - overigens een veel te duur woord voor zulke onbenullige grappigheden - zouden zijn besteed. Maar dat is, gezien de stand van zaken in het normale filmbedrijf, op zich al geen verdienste meer. Integendeel, je bent geneigd om te zeggen dat ook technische vaardigheid verplichtingen schept.

Er zijn in de loop van 1981 tamelijk veel Nederlandse films in omloop gekomen. Het begon met de nieuwste film van Jos Stelling De pretenders. Gezien binnen de verhoudingen van het Nederlandse filmen lijkt Jos Stelling, binnen een bescheiden kader, een soort geschiedenis te zijn. Minder navrant misschien dan de minst geslaagde en toch talentvolste filmer die Nederland kent, Nikolai van der Heyde, maar toch een geschiedenis.

Als auto-didact waagde Jos Stelling het om met zijn films Mariken van Nieumeghen, Elckerlijc en Rembrandt zich in een bonte theatrale dramatiek fors te verwijderen van de burgerlijk verhalende kneuterigheid, die in het Nederlandse filmen schering en inslag is. Wat Stelling in de Noordnederlandse kritiek over het geheel genomen zwaar werd aangerekend, was zijn behandeling van mensen meer als prototypen dan als individuen. Maar het prototypische liep, in de genoemde films, niet uit op vervlakking van de individuen tot schijngestalten, tot bloedeloze mensen-schema's. Integendeel, het prototypische voerde tot verheviging van het individuele, tot menselijke monumentaliteit.

In De pretenders heeft Stelling het prototypische in zijn dramatische mensverbeelding (zijn grote kracht) ingeruild voor belangstelling voor het individu in zijn toevalligheid. Volgens Stelling is zijn film - in tegenstelling tot zijn voorafgaande - zeer Nederlands geworden: door haar kleinschaligheid en de tekstzeggingen, die weinig markant en zeer stereotiep zijn. De film heeft daardoor een zekere onbenulligheid gekregen, zowel in verhaal als in de aanpak van de individuen. Een jongeman, die op zeventienjarige leeftijd zijn volkswijk in Utrecht heeft verlaten om een opleiding als fotograaf in Amsterdam te volgen komt na ruim een jaar in zijn oude omgeving terug. Alles is veranderd, maar iedereen doet alsof de oorspronkelijke gemoedelijke volkswijk - eenheid bewaard is gebleven. Een zondagmiddag wordt doorgezaagd en daarmee ook de onderlinge verhoudingen.

Stelling is zich zeker bewust geweest van de armtierigheid van het thema. Hij heeft daarom wel pogingen gedaan om er een wat schrijnende menselijke inhoud aan te geven, maar het blijft te veel aan de loze verhaalkant. Er was een sterker op de individuen afgestemde psychologie nodig geweest. Die ontbreekt. De film bestaat slechts uit een reeks anekdotische gegevens.

Guido Pieters' derde grote speelfilm Te gek om los te lopen is een mislukking geworden, zowel zakelijk als artistiek. Het motief tot het maken van de film was een sociaal motief: aan de hand van gefingeerde, maar direct aan de werkelijkheid ontleende toestanden laten zien, hoe het mogelijk is om geestelijk gestoorden uit gestichten weg te halen en binnen beperkt huiselijk verband gelegenheid te geven tot individueel vrijere ontplooiing. Voor het maken van de film is een beroep gedaan op de steun van psychiatrische experts. Van een bepaalde inrichting, huize St.-Bavo in Noordwijkerhout, waar al geëxperimenteerd wordt met kleinere groepsbehandeling van gestoorde mensen. Die deskundigen hebben een (te) zware greep op de film gehad, zodat het resultaat meer een met voorbeelden geïllustreerde brochure over het thema was dan een levende herschepping van menselijk leed en menselijk individuele behoeften. Wat je vooral stoort is, het ontbreken van elke informatie over de sociale en geestelijke achtergronden van de zich door de film voortbewegende individuen.

Van een echte ontwikkelingslijn is er in het Nederlandse filmen, met uitzondering misschien van het vroegere documentaire filmen, nooit sprake geweest. Buiten de kneuterigheid is er van eenheid in welke zin ook geen sprake, zodat er uitsluitend incidenteel over geslaagd filmwerk gesproken kan worden. Het is een wat mismoedig stemmende situatie, maar er valt nu eenmaal niets aan te doen. Tot de incidenteel geslaagde werken horen Come back van Jonne Severijn, Gekkenbriefje van Olga Madsen, Twee vorstinnen en een vorst en de beste filmcreatie van het jaar Het meisje met het rode haar van Ben Verbong. Het zou, gezien in het perspectief van een typisch Noordnederlands filmbeeld, plezierig zijn geweest als er met betrekking tot de genoemde films gewezen kon worden op een bepaalde gemeenschappelijkheid, maar die is er niet. Het incidentele blijft incidenteel.

Jonne Severijn, in het bijzonder bekend om zijn aandeel in de televisierubriek Beeldspraak van de NOS, heeft jaren geleden onder de titel Een gat in de tijd een film gemaakt over de Italiaanse schilder Boldini. Een bij-

[p. 132]

zonder geslaagde film over een individuele mens en zijn kundigheden, aangescherpt door herinneringen van mevrouw Boldini. Wat bij Severijn te voorschijn kwam, was geen bestofte nostalgie, maar onvergankelijk herinneren.

In Come back heeft Severijn een verhaal gecreëerd van levensmoed. Een musicus die aan de vooravond van een festival een zwaar ongeluk krijgt, waardoor hij invalide wordt, slaagt erin om langs de weg van vele frustraties en depressies weer de nodige leefkracht terug te vinden en een come-back als musicus te maken. Niet alle aspecten van dit proces zijn tot hun recht gekomen, maar in zijn totaliteit heeft de film een authentiek menselijke kracht mee gekregen. De film is geen gevoelig uitgewerkt incidentje in een leven, maar een compositie van levenskracht.

Wat in Olga Madsens film Gekkenbriefje in het bijzonder opvalt is, de beheersing van het gehele dramatische thema. Dit wijst er op dat Madsen zich ervan bewust is, dat ook bij het maken van films het beste resultaat te voorschijn komt, als er geroeid wordt met de riemen die ter beschikking staan. Olga Madsen is er niet op uit geweest om met haar film - bescheiden van omvang, bescheiden van toon en problematiek - indruk te maken. Een student Van Jossen geheten, en studerend aan een sportacademie wordt in 1947 ten tijde van de Nederlandse politionele actie in Indonesië in dienst geroepen. Met de Duitse bezetting nog kortgeleden achter de rug gaat Van Jossen twijfelen. Uit twijfel wil hij de dienst verlaten. Hij slaat een kapitein tegen de grond en wordt in een militaire psychiatrische kliniek opgenomen. De leidende psychiater krijgt een goede kijk op de ingewikkelde geestesgesteltenis van de soldaat, die in het bezit van een alle deuren openstotend ‘gekkenbriefje’ de dienst verlaat.

In al haar bescheidenheid bewijst de film, dat haar maakster in het bezit is van een uitstekend vermogen tot waarnemen. Dit blijkt met name uit de tekening van het bijeen zijn van de groep al dan niet simulerende geestelijk gestoorden, waar Van Jossen tussen wordt geplaatst. Met kleine psychologische ‘doorkijkjes’ word je als kijker in staat gesteld om je een beeld te vormen van de persoonlijke historische achtergrond van de verschillende individuen.

Als we de zich wat bombastisch manifesterende Geert van Oorschot goed begrepen hebben, dan heeft hij met zijn door Otto Jongerius gefilmde Twee vorstinnen en een vorst een monument willen creëren voor de volksvrouw uit het verleden. De vorm van de film is geen ongebruikelijke, de vorm namelijk van taferelen, die door een begeleidende stem min of meer van commentaar of uitleg worden voorzien. Het is een methode die om groot raffinement, in psychologie en actie, vraagt. Het aanzicht van de taferelen is, dank zij het perfecte camerawerk van Frans Bromet, zowel op pathetisch roerige als in verstilde of afgedempte momenten, meer dan bevredigend. Het voor de film uitermate schadelijke tekort is, dat je al die naar aanzicht geslaagde taferelen ondanks en niet zelden zelfs vanwege de commentariërende stem niet met echt menselijk leven kunt invullen. De gebeurtenissen in de film spelen zich af in de beginjaren van deze eeuw, toen armoe en schande nog in elkaars verlengde lagen. De moeder in de film wil er zich, mede onder de drang van haar socialistische overtuiging, in weerbare ‘vorstelijkheid’ aan onttrekken. Voor de meesten is die volkse vorstelijkheid alleen maar feeksengedrag. Het heeft in de opzet van de film gelegen om die frictie tussen feeksengedrag en weerbare vorstelijke vrouwelijkheid menselijk over te brengen. Maar de opzet is in het statische van de taferelen blijven steken.

Tot slot de belangrijkste film die dit jaar in Nederland tot stand is gekomen: Het meisje met het rode haar, gemaakt door Ben Verbong. Als grondslag van de film zou het boek hebben gediend, dat Theun de Vries kort na het einde van de oorlog over de verzetstrijdster Hannie Schaft heeft geschreven. Dat moet dan in zeer ruime zin worden verstaan, met name zal het boek slechts gediend hebben als bron van feiten, niet ter ondersteuning van de psychologie in de film. Deze heeft namelijk een al afgerond psychisch geheel als dramatisch uitgangspunt genomen.

Het meisje Hannie Schaft maakt in de film geen karakterologische of geestelijke ontwikkeling door. De film heeft niet willen uitbeelden hoe dat meisje tot haar daden is gekomen, maar alleen hoe zij zich in de nationale strijd tegen bezetting en nazistische knevelarij heeft geweerd. In dát ‘hoe’ openbaart zich de menselijkheid van het jonge meisje. Aan de ene kant harde besluitvaardigheid ten aanzien van verraders, anderzijds aarzeling om te doden en vooral een diepe persoonlijke bedroefdheid om de onvermijdelijkheid van dat doden. Door de indrukwekkende verzoening van die innerlijke tegenstrijdigheid heeft Verbong een onsterfelijk beeld van ‘de verzetstrijdster’, in de figuur van Hannie Schaft, tot stand gebracht.

De film is geheel opgebouwd uit beelden van actiemomenten, aangevuld door buitengewoon rake sfeerbeelden uit de oorlogsjaren. Maar het zijn geen actiebeelden zonder meer. Bij het meisje, zoals Verbong het in de actie heeft gecreëerd ontstaat iedere keer weer die navrant werkende kortsluiting tussen weerzin tegen en vastberaden wil om

[p. 133]

Twee vorstinnen en een vorst.

uit straf te doden. Dit bereikte Verbong mede dank zij een perfect beheerste fysionomie van Renée Soutendijk, die zich met deze prestatie op internationaal niveau heeft gewerkt, wat overigens ook geldt voor de regisseur.

D. Ouwendijk.