Ons Erfdeel. Jaargang 25

De volle vrijheid van Anton Constandse.

De utopie is de progressieve variant van de romantiek, als men haar plaatst tegenover de reactionaire variant in die gekarakteriseerd wordt door een passieve hang naar een geïdealiseerd verleden. De Nederlandse filosoof, journalist en historicus Anton Constandse (^o1899) past duidelijk in de eerste variant, zoals de titel van zijn nieuwe essaybundel al laat vermoeden: Het weerbarstige woord. Zijn voornaamste wapen is, als intellectueel, het woord, waarover hij schrijft: ‘De politieke betekenis van het woord is onbeschrijflijk groot, het woord is zelf een daad’ (p. 53). Deze gedachte is één van de belangrijkste bindende elementen in het boek.

Qua thematiek vallen de essays, die in Het weerbarstige woord werden gebundeld (en die grotendeels tussen 1978 en 1980 in diverse bladen werden gepubliceerd, uiteen in vier delen: een eerste gaat over de invloed van via het schrift (boeken, kranten) meegedeelde gedachten op de geschiedenis, het tweede over een aantal belangrijke, ‘weerbarstige’ denkers (Voltaire, Rousseau, Freud, Sartre, Zola), een derde over de godsdienst (hoofdzakelijk het christendom), het vierde bevat twee opstellen in verband met de Spaanssprekende wereld.

Dat ik Constandse een romanticus noem, doe ik op basis van wat hijzelf over de romantiek schrijft: één van de opvallendste kenmerken van de romantiek is de afkeer van de bestaande cultuurvormen, van het geijkte levenspatroon (p. 116). Tegenover de huidige cultuur plaatst Constandse immers zijn utopie: die van de volle vrijheid, het anarchistische ideaal. Dit ideaal keert zich voornamelijk tegen elke vorm van onderdrukking, of die nu politiek, sociaal, ideologisch, sexueel of nog anders is. ‘De beschaving onderdrukt’ (p. 56) schrijft Constandse, en hij duidt ook de twee belangrijkste instrumenten daarvan aan: de kerk en de staat.

Wat Constandse wil zeggen is dat er aan kerk of staat geen behoefte is als normerend of organiserend element in de relatie tussen individu en gemeenschap. Op het volksverzet tijdens de Russische revolutie werd volgens Constandse een domper gezet, toen de bolsjevistische partij de sovjets (raden) van boeren, arbeiders en soldaten tot instrumenten van de staat maakte (p. 68). Constandse meent ook dat de staat niet moet interveniëren om bijvoorbeeld geschillen i.v.m. de persvrijheid te regelen: de gemeenschap is best in staat daarvoor collectieve regels op te stellen (p. 42). Er bestaat namelijk een aardse rechtvaardigheid, een autonome ethica, zoals hij die bij Jean-Paul Sartre aantreft (vooral in diens L'existentialisme est un humanisme) (pp. 105-108): vanuit een solidariteit onder de mensen, als lotgenoten, ontstaat een verantwoordelijkheid die niet alleen het individu, maar de hele mensheid engageert, voornamelijk op basis van de toekomstgerichtheid van de humanistische levensbeschouwing. Er is hier dus wel degelijk ook sprake van een geweten. In die zin meent Constandse zelfs dat het persoonlijke geweten van een christelijk gelovige wordt geatrofieerd, omdat het wordt gevormd onder druk van allerlei dogma's en voorschriften (pp. 139-140). Ware ethiek begint bij Constandse pas bij de vrijheid van het geweten: ‘Wie handelt op bevel, op gezag van heteronome krachten, kan er zich nooit op beroemen aan zijn daden een ethische waarde toe te kennen’ (p. 106), waarmee Constandse eigenlijk de ethische betekenis van de hele caritas van tafel veegt.

In haar onderdrukkende functie wijst Anton Constandse voornamelijk op de eschatologische visie van het christendom. Hij ziet de figuur van Jezus Christus (‘de mythe van de goddelijke neuroticus bij uitstek’, p. 122) namelijk als een romantische figuur, die zijn ongenoegen met de cultuur van zijn tijd bijvoorbeeld uitte door de geldwisselaars (‘de haute finance van Jeruzalem’, p. 126) uit de tempel te ranselen. Als zijn tegenhanger ziet hij echter de apostel Paulus, wiens leerstellingen hebben geleid tot de ontwikkeling van de eschatologie, die o.m. wat Constandse de kapitalistische kerk noemt, heeft voortgebracht. Dit is dan ook wat volgens Constandse de historische schuld van het christendom is: dat het bepaalde verwachtingen van het beleven van levensvreugde en lustgevoelens vooropstelt, maar de verwezenlijking ervan belemmert, met alle leed vandien. Constandse aarzelt bij deze vaststelling niet de term ‘sadistische tendensen’ (p. 143) te gebruiken. De oplossing tussen deze dualiteit van het opwekken van verwachtingen en het afremmen van de realisering ervan ligt dan ook in het uitstel van het heil, naar het hiernamaals, terwijl het menselijke leed op aarde (sexueel, sociaal, politiek...) werd gecompenseerd door het benadrukken van de erfzonde, de nietigheid en schuldigheid van de mens, het natuurlijke karakter van leed, ellende en dood. ‘In onze vaderlandse historie’, gaat Constandse verder, daarbij wellicht niet alleen Nederland bedoelend, ‘heeft het evangelie steeds gediend tot vaandel van confessionele partijen en staatslieden, die de verdediging van de meest aardse en materiële machten ten doel hadden’ (p. 138). Het is een nog altijd pijnlijk actuele problematiek,

[p. 119]

Anton Constandse (^o1899).

vooral in het licht van de zogenaamde bevrijdingstheologie in het algemeen en de rol van de priesters in de Derde Wereld in het bijzonder.

Een hoofdstuk apart hierbij is natuurlijk de sexualiteit, of, algemener, de erotiek of gewoon het lustverlangen, waarvan de sexualiteit slechts één element is. De onderdrukking ervan, met alle verdringingen, frustraties en perverteringen die er het gevolg van waren, behandelt Constandse uiteraard aan de hand van de figuur van Sigmund Freud. Hij was een conservatief, schrijft Constandse, maar hij had ‘een juist idee van de realiteit’ en kon daardoor ‘een revolutionaire invloed’ hebben (p. 100). De ideale combinatie is echter die van Marx en Freud, waarbij onderdrukking van de lustbeleving kan worden geduid in het kader van de feodale of kapitalistische maatschappijvorm; daarvoor zou men op Wilhelm Reich moeten wachten.

Maar wat wordt verdrongen, vindt toch een uitweg. Daarom hecht Constandse veel betekenis aan de kunst. De echte kunst wortelt namelijk in de ontevredenheid met de bestaande cultuur en geeft daar uiting aan (p. 57), in die zin is de kunst een ‘collectieve droom’ (p. 101). Zo wordt kunst belangrijk, als zij ‘een afwijkende gezindheid’ (p. 76) reflecteert. Het opstel Journalistiek en literatuur is in se vooral aan deze kwestie gewijd, waarbij Constandse er niet zozeer in slaagt de relatie tussen de twee begrippen uit zijn titel erg te verduidelijken, maar als norm voor kunstzinnigheid het criterium ‘herscheppen van de realiteit’ aflijnt (p. 58), en in die zin ook het optreden van journalisten en literatoren, laat ik maar zeggen ‘woordarbeiders’, tracht te duiden. En zo belanden we weer bij het uitgangspunt en bij de titel van het boek: het woord als wapen.

Het is een wapen van bewustwording. Het interbellum, en meer bepaald de jaren dertig, een tijd die Constandse vrij actief heeft meegemaakt, kunnen daarvoor een toetssteen zijn. Hij is er niet zo optimistisch over: ‘Aan vele kunstenaars is veel voorbijgegaan van hetgeen er geschiedde’ (p. 64), en dan bedoelt Constandse meer in het bijzonder het dreigende fascistische gevaar. Enkel zij die er bijna letterlijk met de neus op gedrukt werden, waren er zich van bewust, en dan wijst Constandse op de hispanisten, die zo goed als rechtstreeks met de tragische Spaanse burgeroorlog te maken hadden: het hispanisme was in Nederland ‘meer dan een letterkundige stroming: het was een politiek en cultureel geladen beweging (...). Geen andere letterkundige universitaire kring heeft zich zo uitgesproken afgekeerd van het fascisme’ (p. 193).

Door het feit dat dit complexe geheel van visies op en interpretaties van de samenleving in heden en verleden, hoofdzakelijk in zijn suprastructurele elementen (religie, ideologie, kunst...), versnipperd werd over een zeventiental essays over ogenschijnlijk de meest diverse onderwerpen, moet Het weerbarstige woord in zekere zin een inconsistente indruk maken. Men kan het Constandse niet kwalijk nemen, zijn boek is geen tractaat, maar een essaybundel. Een ander gevolg is dat bepaalde elementen vrij summier werden behandeld, waarbij vooral de betekenis van bepaalde begrippen geweld wordt aangedaan. Het zich verheugen in de macht van bepaalde driften kan men bezwaarlijk als pornografisch beschouwen, zoals Constandse schijnt te doen (p. 99). Het is ook al te simplistisch de Duitsers die Adolf Hitler via verkiezingen aan de macht brachten als domoren te aanzien (p. 33): de aanhang van het fascisme is méér dan een kwestie van IQ. En wanneer de staat zou trachten de persvrijheid te beknotten, dan is dat vooral niét omdat de staat ‘een gewijd instituut zou willen zijn en doel in zichzelf’, zoals Constandse meent (p. 42): de staat kan immers nog zo'n middel zijn om ‘de meest aardse en materiële machten’ te verdedigen... Nog zo'n verenging is de reductie van het hagiografische karakter in biografieën tot het wegmoffelen van sexuele afwijkingen (pp. 52-53); de ‘oneerbiedigheid’ kan ook elders liggen. Er zijn nog zo'n paar slakken om zout op te leggen, zo is het o.a. iets te gemakkelijk Simon Vestdijk anno 1981 te verwijten het gevaar van Oosterse religieuze sekten in 1943 te hebben onderschat (p. 173). Het belangrijkste is echter dat Anton Constandse met Het weerbarstige woord weer een boek heeft afgeleverd dat een belangrijke prikkel kan betekenen voor het hedendaagse denken, een denken waarmee het - het is genoeg bekend - eerder triestig is gesteld. De onbetwistbare oprechtheid van Constandses combativiteit - hij wordt dit jaar 83 jaar - contrasteert fel met de lijdzaamheid en het gebrek aan weerbaarheid (de andere romantiek...) die thans in het rond worden gespreid.

Marc Reynebeau.

Anton Constandse, Het weerbarstige woord. Essays, Meulenhoff, Amsterdam, 1981, 203 blz.