Ons Erfdeel. Jaargang 25

Inferno - en daarna.

Maria de Groot is een zeer teruggetrokken dichteres. En misschien daarom ook wel een te weinig bekende dichteres. Zij werd in 1941 geboren in Wormer, een polderdorp in de provincie Noord-Holland. Toen ze achttien was, liet ze zich dopen. Op zich vreemd, want haar ouders waren a-religieus. Van jongsaf heeft ze gedicht. Na haar gymnasium koos ze voor een studie Nederlandse Taal en Letteren, aan de Gemeentelijke Universiteit in Amsterdam. Halverwege de studie stak een sluimerende belangstelling voor theologie de kop op. Zij begon zich toe te leggen op het Hebreeuws en de theologie; uiteindelijk studeerde zij in beide richtingen af. Zij werd docente letterkunde aan een lerarenopleiding, maar ook vicaris aan de Kloosterkerk in Den Haag. Sinds kort heeft ze zich in alle eenzaamheid teruggetrokken op een klein Fries dorpje dat de veelbetekenende naam ‘Woudsend’ draagt.

Maria de Groot schreef heel ingekeerde, vaak religieus duidbare gedichten: Amsterdams Getijdenboekje, Rabboeni, Liedboek voor Kevin, Carmel, De tuin van de Rabbi, en dit jaar De bronnen van Jawneh. Er was altijd stilte om haar gedichten. Ten dele is dat verklaarbaar door het onderwerp van haar poëzie: het religieuze beleven. Dit religieuze beleven is ook thema van De bronnen van Jawneh, en van de bundel die eraan voorafgaat: De tuin van de Rabbi. De bronnen van Jawneh is in zekere zin een voortzetting van de kwatrijnen uit De tuin van de rabbi, maar overtreffen deze verre! Ik hoop dat rond de laatste bundel de stilte nu eens doorbroken wordt, want ik ken geen bundel uit de jaren tachtig die mij zozeer in hoofd en hart getroffen heeft.

De titel De bronnen van Jawneh is een toespeling op een gebeurtenis aan het eind van de oorlog van de Joden tegen de Romeinen. Rabbi Jochanan ben Zakkai zag dat Jeruzalem zich nu snel zou moeten overgeven. Hij verliet heimelijk de stad en ging naar het kleine stadje Jawneh aan de kust om daar een geestelijk centrum voor het Joodse volk te stichten. Daar zouden ze zich kunnen terugtrekken in de Grote Ballingschap. Het gaat hier om de verwoesting van de tempel en de val van Jeruzalem in het jaar 70, christelijke jaartelling.

[p. 115]

Zo is in de titel van deze bundel al de eerste draad gegeven: een reflectie op het Joodse volk dat sinds de val van Jeruzalem in ballingschap, in de verstrooiing, weet te leven. De tweede draad in deze bundel kan ik het beste aanduiden door de eerste regel van het eerste gedicht te citeren: ‘Huiver in het huis van het verstikte’. In eerste instantie een zinspeling op Handelingen, 15:20: ‘Daarom ben ik van oordeel dat men hen, die zich uit de heidenen tot God bekeren, niet verder moet lastigvallen, maar hun aanschrijven, dat zij zich moeten onthouden van wat door de afgoden bezoedeld is: van hoererij, van het verstikte en van bloed’. Het verstikte, dat zijn dan de gewurgde offers die de heidenen plegen te brengen voor hun goden, die de aanhangers van de christelijke god afgoden noemen. Maar het verstikte is in tweede en voornaamste instantie het Joodse volk dat in de laatste wereldoorlog als een gigantisch offer in de gaskamer is geofferd aan de machtswellustige god van de westerse christenen. De bronnen van Jawneh is meer dan een herdenking van wat de Joden in de Tweede Wereldoorlog is overkomen, het is een doorleving van dat feit, een vereenzelviging met de geofferde Joden. Maria de Groot heeft geprobeerd als goj, niet-Jood, buitenstaander, mee te maken wat daar aan ontzettends, aan barbaars en heidens is gebeurd. En meemaken is dan nog een zwak woord. Het is heel merkwaardig met Maria de Groot; zij heeft een keer gezegd: ‘Toen ik vier jaar oud was, verhuisden wij naar Beilen, bij het kamp Westerbork. Vaak is het of in mij een kind door het koren holt, en zich openscheurt aan het prikkeldraad van het kamp Westerbork, in een wanhopige poging ongedaan te maken waarvan het toch eigenlijk toen niets wist’. Maria de Groot is zelf niet Joods. Maar sinds de gruwelen van de Jodenvervolging in Europa tot haar doordrongen, bleef de dood ‘de schreeuwende koers van het leven’ in haar. In haar gedichten getuigt zij sindsdien van een diepe betrokkenheid bij het leed van de vernietigden. Daaraan koppelt zij altijd wél ruimte voor hoop.

In De bronnen van Jawneh gaat ze terug naar het inferno van de gaskamers. Met het woord ‘inferno’ heb ik de derde draad gegeven die door de bundel loopt. Maria de Groot baseert zich namelijk in deze bundel heel duidelijk op het eerste deel van de Goddelijke Komedie van Dante. Net zoals Dante aan de hand van Vergilius afdaalde in de negen kringen van de hel, zo daalt zij onder geleide van de overleden Jacob Presser, auteur van De Ondergang (aan wiens gedachtenis de bundel ook is opgedragen), af in het inferno van de Joden. Elie Wiesel heeft ooit eens gezegd dat het onmogelijk is om over Auschwitz te schrijven voor wie het niet heeft meegemaakt. Maria de Groot gelooft het te kunnen en te mogen, maar alleen met déze gids van de ‘ondergang’. Kring na kring probeert zij te doorleven wat daar geleefd en geleden is. Als goj, als buitenstaander.

Maar tevens als vrouw, dubbele buitenstaander in deze patriarchale geloven, dubbel-goj zou je bijna kunnen zeggen. Dat is de vierde, en niet de minst belangrijke draad. Die draden zijn onderling subtiel verweven.

De Bronnen van Jawneh bestaat uit vijf afdelingen: Op het gehoor 1, Op het gehoor 2, De Plaats, Klaaglied, en De bronnen van Jawneh. Elke afdeling bestaat uit een reeks gedichten, opgebouwd uit disticha. In de eerste vier afdelingen zijn dat allemaal gedichten van acht distischa. In de laatste afdeling vormen zes disticha plus een losse regel een gedicht. Die opbouw in disticha geeft er iets psalmodisch aan. Vaak hebben de regels ook iets psalmisch: ‘Met de kolking van water, de strenge vlammen / van bergvuur, bidt, bidt met het aardeduister’.

Ofschoon De Bronnen van Jawneh vier duidelijke draden vertonen, lijnen dus, is het toch bij uitstek een lyrische bundel: alles wordt aangeduid, in termen van beeldspraak, en uiterst klankvol. Heel vaak speelt zij in haar disticha zo met klinkers dat zij in de tweede versregel er een herhaalt die tweemaal in de eerste voorkwam, zodat de klank het distichon draagt: ‘Witgeel de zon boven het verweesde / Leegte hurkt neer in het puin langs de weg’.

De elementen van haar beeldspraak zijn grotendeels geënt op de vier elementen: water, vuur, aarde en adem en in mindere mate op twee van de vier seizoenen: winter en lente. In de eerste vier afdelingen is het winter: ‘gebogenen slepen hun brandstof. / Winter heeft zijn heerschappij uitgeroepen / tot de einden der aarde. / Geen loofhut wordt meer gebouwd’. Winter beheerst de stilte van de geschroeide aarde na de ondergang. In het eerste gedicht van Op het gehoor 1 roept zij die winterleegte op. In het tweede gedicht verwijdt zij die naar de winterleegte in iedereen die een soort ondergang heeft meegemaakt, niet alleen Joden, maar iedereen uit deze ondergegane westerse cultuur. In het derde en laatste gedicht van deze eerste afdeling vindt er ineens een perspectiefversmalling plaats, die werkt als een priemende laserstraal van onbarmhartig licht: ‘Ik ben het immers, ben het immers zelf. / Tot aan de grenzen van de geest ben ik gegaan. / Daar overtrad ik. Iemand brandde mij’. De ondergang van het Joodse volk wordt dus enerzijds de ondergang van onze hele, zogeheten christelijke, westerse cultuur, - anderzijds versmalt het thema tot op de botten van het ik. Ik ben gebrand omdat ik heb gebrand. Waarom? Omdat ik mij heb afgezonderd en de woorden

[p. 116]

Maria de Groot (^o1941).

van de dichtkunst heb ontheiligd door ze te mijn eigener ere te gebruiken, daar waar ze bedoeld zijn om therapeutisch op anderen te werken. Het egocentrische ik verwijlt op ‘een plaats van afzondering die ik ontheilig / met tekens, raadsels, donkere formules’. In plaats van het Onzienlijke op te roepen tot heil van anderen, verkracht zij die evocatieve heilbrengende werking van het woord: ‘Mijn plaats verbant de Plaats in brand en zwijgen’. De Plaats verwijst naar de Ongeziene.

In Op het gehoor 2 treedt de gids aan, de stem van de overzijde: Jacob Presser. Tegenover het misbruik van het woord waarvan de ik zich maar al te zeer bewust is, stelt hij het goede gebruik van het woord: het oproepende, en uiteindelijk genezende. Het ik moet opnieuw met het woord aan de gang gaan: in wezenheid van het volstrekt eerlijke, dat wil zeggen van het eeuwige, getuigen. ‘Erfrecht van verzen aan je toevertrouwd. / Schaam je niet de asvlakte te betreden. / Ook dit is voorbehouden aan een vrouw (...) De rook van ovens slaat hier niet meer neer. / Het offer van de afgedankten gaat / naar hoogten waaruit geen ons gadeslaat. / Dring dieper door tot waar een vrouw / geketend staat bij wat haar kind moet zijn. / Betast de zwarte luifel van het licht, / het ondoorzichtige voordat je sterft. / Mijn kind, dit is het recht dat je hier erft’.

In deze afdelingen zijn vuur en licht van hun wezenheid vervreemd. Hoe dieper zij onder leiding van Presser binnentreedt in dit inferno, en hoe meer zij daarvan tot haar ogen laat doordringen, des te sterker ervaart zij hoe hier de oerelementen tot in essentie zijn verwrongen en verkracht: ‘Evenwicht van het verstoorde rijk verstoord’.

Jacob Presser onderwijst haar, zoals Vergilius Dante, op de tocht door het inferno. Net als in de Goddelijke Komedie de tragische effecten van wereldlijke tirannen uitvoerig worden aangeklaagd, leert hier Presser aan de ik over ‘Een beul. Ik moet je veel over hem leren (...) In al zijn daden de neerslag van het onverstand. / Door kieren de aandrang tot vernietiging: vulkanisch’. De beul: Hitler, maar ook iedereen zelf: ‘Keer in tot jezelf en drijf de schaduw uit’. Wat haar in de ellende staande houdt, is het zwakke maar onuitroeibare geloof dat ‘ooit de toekomst van haar ondergang bevrijd’ kan worden, dat de Ongeziene zich weer zal manifesteren: ‘Hier is het dat de Sjechinà verbeidt / het mededogen van haar aardse zonen / als zij verschijnt in keerkringen van tijd, sierselen nooit door iemand afgenomen’. De Sjechinà is de naam van het ervaarbare aspect van God, niet voor niets aangeduid in zij-termen. Tegenover de vernietigingsdrang die de aardse zonen heeft voortgejaagd, stelt Maria de Groot in voorzichtige maar onmiskenbare termen de opbouwende kracht van het vrouwelijke.

Maar zover zijn we nog niet. De middelste afdeling heet De Plaats: op zich de naam voor de Ongeziene, maar hier de volstrekte negatie ervan: het absoluut kwade, in ons voorstellingsvermogen het volstrekt ongoddelijke, want wij zijn gewend om het goddelijke in sferen van licht en verhevenheid te situeren. Maria de Groot lokaliseert de Plaats ook in het dieptepunt van het inferno. Zelfs voor haar aan wie het erfrecht van verzen is toevertrouwd, werkt deze plaats verstommend van ontzetting. ‘Het meest verbijsterende is het zwijgen. / De tegenstem van het verdrukt geweten’. In De Plaats zitten erg veel verwijzingen naar die oudtestamentische profeet van de ondergang: Jessaja. ‘Dit is de plaats waar pelikanen huizen / en raven roesten in verschroeide takken (Jess., 34:4), - waarop zij verder inspeelt: ‘Er is op aarde sinds de grote dood / aarde die zich door niemand laat vernieuwen. Al was er water, het brak zwart en droog’. Op deze plaats vernietigt het vuur niet alleen het lichaam, maar ook de geest. Het water is geen levenwekkend water, maar zwart, droog, doods. Deze plaats had haar voor-beeld in de gaskamers. Maria de Groot laat de omgekomen Joden hier zeggen: ‘Wij konden op de aarde niet meer wonen. / Naakt en gebrandmerkt dreven zij ons samen / op plaatsen die het dodenrijk beschamen, / zo ontoegankelijk en troosteloos. / Geen druppel water was er ons tot zegen. / Geen titel licht of het werd uitgedoofd’. Maar zij verwijdt het, net als in de eerste afdeling tot de ondergang van de hele westerse cultuur: ‘de Venus van Giorgione, de Titus van Rembrandt, ‘Alles wat eens in gras zijn oorsprong vond / vindt hier een graf in doods geboortegrond’.

Na De Plaats komt Klaaglied, geënt op de klaagliederen van Jeremias en wel op deze zinsnede: ‘Onze levensadem, de gezalfde des Heren, werd in hun valkuil gevangen, hij van wie wij dachten: in zijn schaduw zullen wij leven onder de volkeren’. Hier verschijnt een gezalfde die wel zeer afwijkt van de christelijke traditie. Het is het prototype van de achtervolgde Jood, en in de lijn van deze bundel: het prototype van de om zijn geestelijke overtuiging achtervolgde mens. De heidenen, en

[p. 117]

dat zijn bij Maria de Groot de zelfverzekerde christenen die aan hun christenzijn de macht en het recht ontlenen om andersdenkenden te vervolgen, zijn gezwicht voor hun eigen ‘schrifturen / ontheemde wetten zonder zinsverband / dan van de dood’. Tegenover het levenwekkende vers van haarzelf, en - schoner nog - van de Torah, staat hier de dood en verwoestingzaaiende wet van een Herrenvolk. ‘De gezalfde barrevoets en onherkenbaar’ is in brand gestoken als een boom, ‘Hij moest op groene takken vuurvrucht dragen, / zijn schaduw offeren, zijn volk verlaten’. Sindsdien leeft zijn volk in de diaspora, verdreven door een god aan een houten kruis: ‘Een vlammenstad zochten hun houten goden. / Nietsontzienden tegen de Ongeziene’.

Dan: de laatste en titelafdeling: De bronnen van Jawneh. Het ik heeft alle verschrikkingen in zich opgenomen, in lijf en geest, niet alleen opgenomen, maar uiteindelijk getransformeerd. Hier gebeurt dan het prachtige: alle beelden van de elementen, en van Torahteksten, in de vorige vier afdelingen zo misvormd en verkracht, worden hier weer omgekeerd, tot in hun vernieuwde betekenis. Er is al een kleine zinspeling op dit gebeuren geweest in de voorlaatste afdeling. Daar stond een soort profetie, een heils- en messiasverwachting in heel merkwaardige woorden: ‘Wij wachten op de hoogkoersende zwanen, / ruchtbare vlucht vanuit het bovenaardse, / op vuursneeuw die hier kust de gruwelsporen, / op wandeling van vrouwen over water’. Deze profetie komt uit in de vijfde afdeling. Winter maakt plaats voor lente. ‘Achter de winterval wordt het pad naar Jawneh zichtbaar. / De lijster - In vroeg voorjaar slijpt zij / haar hooglied aan de wetsteen’. Het vuur dat in alle afdelingen dood, onvruchtbaarheid en verwoesting betekende, is hier het vuur van de zege: ‘een kroon van vuur, / de lauwerkrans van een doorstaan Inferno’. De bronnen van Jawneh in de vijfde afdeling stromen van levend water, en zijn een tegendeel van de ‘asbevrachte bronnen’ uit het allereerste gedicht. En ook het licht verkeert in levend licht: ‘Het Licht gaat aan geen zijde in zon meer onder’. Dit licht is het dat ‘mijn ogen wast / en mij te binnen vloeit: een tempelschip / waar slaapkristal en Torahtafel samen / worden ontraadseld’. Wat Maria de Groot in deze afdeling doet is meer dan beelden eerst negatief en dan positief laden, in een soort synthese. Het laatste citaat is een voorbeeld van wat zij daarmee bedoelt: uitdrukking geven aan een gevoel van eenheid waarin alle tegendelen, ook het onbewuste en bewuste, vrouwelijk en mannelijk, schepping en schepper samenvallen. ‘Slaapkristal’ én ‘Torahtafel’, ‘wetsteen’ én ‘hooglied’, droom en de wet. ‘De vlam die scheidt is de vlam die verenigt’. Zij heeft de bronnen gevonden, en zij is de bron, evenals haar woord. Uiteindelijk is het vuur dat zij gevoeld heeft in ‘iemand brandde mij’ ook het vuur van de levenwekkende geest.

Alles in deze laatste afdeling is geschreven in taal van vruchtbare vrouwen. Niet vrouwen die de falende mannen verwerpen, maar vrouwen die de mannen ook meenemen: ‘Zullen de maanzilveren bronnen vinden / onder de zon maar niet zonder de zonen / van Rachels volk, de wenende, te raden’. De vrouw geeft stem aan een nieuwe toekomst. Maria de Groot stelt zich hiermee (maar lyrisch en volstrekt onnadrukkelijk) in een stroming die in ons taalgebied bekend staat als feministische theologie. Vrouwen van katholieken en hervormden huize ‘ontmannen’ daarin het uitsluitend patriarchale christendom, en zoeken daaronder de verdonkeremaande vrouwelijke elementen. Zij vinden in dat verzwegen vrouwelijke meer levenwekkende bronnen dan in het tot tirannie en machtswellust verworden mannelijke. Soms stappen zij hun kerk uit, zoals de Amerikaanse theologe Mary Daly nadat zij Beyond God the Father had geschreven. In de herbergen van het traditionele christendom ziet deze geen plaats meer voor vrouwen. Soms ook blijven zij, in een poging tot verandering van binnenuit. Ongeveer gelijktijdig met De bronnen van Jawneh verscheen er een boekje van deze laatste soort vrouwen (waartoe ook Maria de Groot behoort): Op water en brood - vrouwen vieren liturgie, red. C. Halkes, Baarn, 1981. Hierin vertellen vrouwen hoe zij gedurende één advent de rol van de (mannelijke) priester in de liturgie overnamen, - tot op zekere (onverbiddelijke!) hoogte.

De bronnen van Jawneh stoelt in deze jonge traditie. Maar ze overschrijdt die tevens. Er is geen spoor van bitterheid of verwijt. Zij gaat er doodrustig van uit, dat het nu de tijd is waarin vrouwen over water wandelen, de tijd van na de ondergang, de tijd van de Sjechinà. Diep in de rots zit water. De bundel eindigt met: ‘Tussen mijn vingers murmelen de sprengen’.

Ik aarzel niet om De bronnen van Jawneh een therapeutische bundel te noemen. Zo krachtig is de taal hier, zo geladen, zo ontbloot van elk estheticisme, dat ze de lezer meevoert tot in de diepten van onze cultuur, tot aan de afschrikwekkende diepten van zichzelf. Vanuit die diepten voert ze de lezer ook mee naar de bron die zij/hij eveneens is. Want geen mens kan haar hoogte kennen die niet eerst haar diepten heeft ervaren. Via de diepten naar de hoogten, via de dood naar het leven, een toekomst zonder ondergang. Gedichten die als vuur en water een lezer raken, dat is therapie, heling. Als ik het wezen van de dichtkunst in haar oorsprong goed peil, is grote poëzie altijd helend geweest. De lezer is mee-

[p. 118]

speler in het reinigende rituele drama. Dat Maria de Groot dit hier heeft gekund, stempelt haar nu voor mij tot een grote dichteres.

Hanneke van Buuren.

Maria de Groot, De bronnen van Jawneh, Poëzie, Uitg. Holland, Haarlem, 1981, 48 blz.