Ons Erfdeel. Jaargang 25

De overoever: oeverloos verdriet.

‘De werkelijke reis begint van binnen...’ (7)

Eén jaar nadat hij de Driejaarlijkse Staatsprijs voor Poëzie ontving, heeft Anton van Wilderode onze letteren opnieuw verrijkt met een prachtige bundel: De overoever. Op het eerste gezicht bevat de bundel reisgedichten, maar voor de aandachtige lezer wordt het al vlug duidelijk hoe Van Wilderode zijn wereldbeeld nogmaals bevestigt en intensifieert.

Meer dan ooit wordt hij gedreven door een fundamentele onrust, door ‘een gevoelen van onlust en verlies’, dat de mens met zijn aardse situatie onbevredigd laat. Het reizen is dan ook een soort vlucht uit de dagelijkse realiteit, in een wereld die andere perspectieven en dimensies opent. Is daar heil te vinden? Het fysische weg-zijn lost de vragen en onzekerheden

[p. 108]

Anton van Wilderode (^o1918).

niet op. ‘De werkelijke reis begint van binnen’, zegt de dichter. De mens moet zich voorgoed kunnen bevrijden van de herinneringen die hij overal met zich meedraagt, om het verlies van het leven om te kunnen zetten in de winst van de onthechting.

De neerslag van deze queeste vinden we in deze goed gestructureerde en uitgebalanceerde bundel, die de allures bezit van een klassiek drama. Vijf gedichtenreeksen worden telkens ingeleid door episoden van het episch-verhalende en meditatieve titelgedicht De overoever, dat de hoofdthematiek - het grondwater van de bundel - naar de definitieve bedding leidt: het land van de eeuwige rust, het land van de dood. De gedichten tussenin evoceren, leggen vast reveleren het inzicht.

Hoezeer leven verlies betekent, wordt ons van bij de aanvang kenbaar gemaakt. De dichter is nauwelijks ‘onderweg’ of in zijn herinnering doemen elementen op die het landschap van zijn kinderjaren bepaalden: o.a. de bomen (noteboom, kerseboom, moerbeiboom, vlierboom) of het beeld van (spelende) knapen. Zij incarneren het paradijs, de in zichzelf besloten, verloren harmonie, de ingetogen verwondering ‘om de dagelijkse dingen’, nog vóór de stormen van het leven deze komen bedreigen.

En tijdens ‘het oponthoud’ ontwaart hij op de wanden van de domkerk ‘de grote engel’ van de dood. Dat beeld associeert hij opnieuw met de geboortestreek, nu opgeroepen als een oord waar het laatste leven uit verdwijnt:

(Hij meet het land af, dacht ik, de gemeten
die aan de doden moeten toebehoren,
een grijs geledigd landschap zonder sporen
van leven hoegenaamd en al verleden...) (18)

Leven en toch reeds verleden... Dit bewustzijn dringt zich als een obsessie aan hem op tijdens de verschillende stadia van zijn tocht. Als hij te Firenze de door mensen gemaakte en nagelaten schoonheid bewondert in San Lorenzo of de fresco's van San Marco aanschouwt, dan voelt hij zich daar onwezenlijk vreemd, een indringer haast, die zoals het daglicht schade doet ‘aan zoveel ingehouden ingetogen klaarte’. Het is trouwens opvallend hoe vaak die woorden terugkeren en hoe zelfs de bomen ‘met ingehouden adem’ roerlozer staan, na de confrontatie met een levende aanwezigheid. De mozaïeken uit San Vitale te Ravenna verlossen hem ‘uit het besef van tijd’ en noden hem even ‘in het Jerusalem van de genade’. Voortdurend ondergaat hij de beklemmende ervaring van het tijd-loze. De wegrennende knapen in het zonovergoten landschap te Norchia ziet hij als in een visioen, de prelude tot het bezoek aan de grafkamers en sarcofagen van Cerveteri, even de illusie van herleven wekkend, ‘maar dadelijk aan de eeuwen weergegeven’, waar ze, zoals Het echtpaar, hun ingetogen geluk meenemen:

Tezamen ingescheept en onder zeil
om op een verdere oever te belanden
voor eeuwen slaap en onverliesbaar heil. (32)

Alleen de dood schenkt absolute rust en bevrediging. Dat voelt hij ook te Chiusi en Tarquinia. Alleen de doden ‘leven’ echt, ook in het woord van de dichter. Van Wilderode beschrijft de dingen niet, hij laat ze leven in de taal, op een wijze die ze voor ons haast lijfelijk aanwezig maakt. Men leze als voorbeeld de indrukwekkende gedichten, geïnspireerd door de fresco's in de graven te Tarquinia.

Zo loopt de tocht verder langs Rome. Alle wegen leiden naar ‘de eeuwige stad’, maar nu leiden ook zij ‘weg van Rome’, ‘naar de overzijde’, want de paus is zopas overleden. De Romeinse morgen lijkt op een stilleven met regen, zonder menselijke aanwezigheid. Hoogstens vogels zorgen voor wat leven. Ook de Via Appia Antica vertoont de sporen van eeuwenoud verval. En in de Catacomben baant het ingehouden verdriet zich een weg bij het lezen van de door mensenhand geschreven tekens:

Gekraste letters raadseltekens woorden
van wederzien die men geschreven ziet
vertolken de gedaanten van verdriet
dat overbleef en huiswaarts meegenomen. (47)

Hoe kunnen de overblijfselen van Paestum (tempel, grafbeeld, zuilen) hem genezen van dit elementair verdriet? Er rest alleen nog steen en stof en leegte. De aanblik ervan heeft op hem de uitwerking van een peripetie. Hij moet (voorlopig) terug naar

[p. 109]

de wereld der mensen, naar de realiteit van het leven, want:

de wereld die ik verliet en vergat
is altijd aanwezig geweest.
Niet omzien, de zee ligt vóór mij, de stad
en het werk dat mij langzaam geneest. (52)

Maar eerst (ver)loopt de katharsis nog over Pisa en Pompei, waar distel, oleander, wingerd en gras zich bewegen in de ‘onbeweeglijke namiddaguren’ en de plaats hebben ingenomen van hen die er ooit leefden. Zelfs Assisi, met het aan de wereld onttrokken San Damiano en de Carceri, laat het verdriet na ‘van altijd weer verliezen’. De tocht eindigt in Venezia, de nog levende, maar langzaam wegrottende getuige van een voorbije beschaving. Het is de bevestiging van wat heel deze gave bundel reeds aan het licht heeft gebracht: de ontstellende zekerheid dat alle leven vergaat en dat de mens in zijn individuele beperktheid met onzekerheden achterblijft:

Van overal de wind met zachte vlagen
als een verdriet vol ingehouden vragen. (65)

Eer voor hem ‘een ochtend van genade’ op de overoever opengaat, moet hij een lange, innerlijke weg van verdriet afleggen. Dit verdriet, grondtoon van deze poëzie, is naar mijn gevoel tastbaar gemaakt door het onnavolgbare ritme, dat als weemoedige cello-muziek de dichter op zijn symbolische tocht naar de overoever begeleidt. Het is alsof Anton van Wilderode daarenboven nog eens rijmschema's en andere ingrediënten van de klassieke poëtica heeft aangewend en uitgetest, om te bewijzen hoe écht, sonoor en aangrijpend poëzie kan zijn, als ze daarbij gebouwd is op de authenticiteit van een menselijke ervaringswereld.

Rudolf van de Perre.

Anton van Wilderode, De overoever, Orion/Colibrant, Beveren, 1981, 68 blz.