Ons Erfdeel. Jaargang 25

[p. 106]

Culturele kroniek
Literatuur

J.M.A. Biesheuvel (^o1939).

Vlinders van papier.

De zesde verhalenbundel van J.M.A. Biesheuvel (^o1939, Schiedam), Duizend vlinders, ligt in het verlengde van zijn vorige boek, De verpletterende werkelijkheid (1979). Geen schrijven over een betere wereld, geen schrijven over een precair geluk. maar een vlucht uit de krankzinnige wereld in de utopische droom en de vrijblijvende arabeske. Er zitten heel wat hermeneutische momenten in deze papieren vlinders, waarin het schrijven van verhalen uitdrukkelijk als een vlucht wordt beleefd. De ik-figuur uit het verhaal Een gil heeft zelfs honderden aantekeningen voor korte verhalen onder het bureau geveegd om nu eindelijk de verlossende, genezende roman te schrijven over zichzelf, over zijn angsten, zijn zondige gedachten, zijn zwartgalligheid, zijn walging en zijn verveling. Hij heeft het gevoel dat hij in het korte verhaal voor zichzelf op de vlucht slaat: ‘Ik beweer dat ik wegren voor de werkelijkheid, maar in feite ren ik weg voor mezelf. Dat zie ik nu heel duidelijk. Voortaan geen korte verhalen meer...’ Maar ‘denkende over het begin van de roman begin ik vanzelf weer een kort verhaal te schrijven...’ Dat het schrijven van tientallen korte verhalen ervaren wordt als een vlucht, blijkt ook uit de romantische rituelen waarmee het schrijven wordt omringd: ‘Ik moet mijn eigen meubelen om me heen hebben, mijn eigen muziek, mijn bureau en mijn aantekeningen. Ik schaam me wanneer ik niet schrijf, ik ben ook alleen gelukkig als ik achter een schoon vel papier zit met een pen in mijn hand of achter een schrijfmachine’. Wat echter niet tot de schrijfrituelen behoort, maar als volkomen onmisbaar wordt beschouwd, is het raadplegen van aantekeningen. Deze krabbels en invallen zijn de motorische kracht van het schrijfproces: ‘uit het niets kan ik niet verzinnen’. Biesheuvel schrijft rondom anekdotiek, wat meteen het gevaar inhoudt van een al te gladde en gepolijste proza-produktie. Dat anekdotische startschot van Biesheuvels verhalen kan een boek zijn, waaruit de ik-figuur dan vertelt; ofwel gaat deze ik-figuur (de genaamde Maarten) in een luie zetel zitten om te luisteren naar een verhaal. Zo wordt de epische vertel- en luistersituatie tastbaar gemaakt en de anekdotiek in zekere zin verliteratuurd. De spiegeling naar binnen van de vertelsituatie is in principe eindeloos. In Ziek in bed verhaalt Biesheuvel hoe zijn ik-figuur een verhaal leest van Dostojevski waarin een droom voorkomt - ook deze utopische, paradijselijke droom wordt verteld. Het aantal vluchtroutes wordt vermenigvuldigd: de utopie zit verpakt in een droom, de droom wordt verteld in een verhaal van Dostojevski, het verhaal van Dostojevski wordt gelezen in een verhaal van Biesheuvel... Op die wijze kruipt de auteur weg in de diepste windingen van de alikruik van zijn boek. Dezelfde zieke ik-figuur uit hetzelfde verhaal denkt later nog terug aan een uiterst romantische liefdesfilm die hij met Eva ooit heeft gezien. Hier wordt een sprookje opgeborgen in het schrijn van een film, die in de herinnering van een ziek man weer opgeroepen wordt. Nog steeds in hetzelfde sleutelverhaal gaat de bel en komt Karel van het Reve binnen, die voor Biesheuvel zoveel heeft betekend. Karel vertelt Maarten een verhaal. In dat verhaal lopen Nederlandse schrijvers rond als Jan Wolkers, ‘die viezerik’, en Harry Mulisch, ‘die zo mal over Cuba heeft geschreven’. Even later kan Maarten dan contrasterend zijn lievelingsboeken én inspiratiebronnen noemen: Dodenschip van Ben Traven, Lord Jim van Joseph Conrad, Candide van Voltaire, Moby Dick van Melville, Walging van Sartre, De avonden van Gerard Reve en vooral Witte nachten van Dostojevski. Hoewel de vlucht uit de krankzinnige problemen die de verpletterende werkelijkheid in het moedeloze weke ik teweegbrengt, niets oplost, heeft Maarten ze daarom niet minder nodig. Die broodnodige vlucht wordt het best gerealiseerd in het kunstenaarschap. Dat wordt duidelijk in de tekst Rex mundi: ‘De waanzin die iedere echte kunstenaar in zijn ban heeft had ook hem te pakken. Joop leed aan walging, zwartgalligheid en verveling als hij niet schilderde’. In niet-artistieke levensfasen moet hij geregeld worden geinterneerd. In Duizend vlinders is een verschuiving merkbaar. Biesheuvel gaat zo goed als niet meer in op de vraag waaruit gevlucht wordt; het zijn de vluchtoorden zelf, de ‘paradis artificiels’ die de motieflijnen van de verhalenbundel vormen. Nog even wordt verwezen naar de ‘overvolle’ maatschappij, naar het probleem van de ‘smerige olietankers’, het nucleaire afval, de verontreiniging van de zee. In het verhaal Wilde zwanen zet de ik-figuur zijn grieven tegen de huidige maatschappij op een rijtje, als hij ziet hoe een brommer een mannetjeszwaan vermorzelt. Hij wou dat de vogel uit zijn as kon verrijzen als de vogel Phoenix. Die verrezen vogel zou meteen het paradijs inluiden: ‘geen Treblinka meer,

[p. 107]

geen gekerm in Korea, geen bootvluchtelingen uit Vietnam, geen gemartel in Chili of Portugal, geen oorlog in het Midden-Oosten, geen vervolging van dissidenten in Rusland, geen zelfmoord in Nederland en Zweden, geen gekkenhuizen, geen gevangenissen, geen idioten die op een brullende motor de liefste vogels doodrijden’. In dezelfde tekst geeft Biesheuvel bij monde van de ik-figuur zijn levensvisie prijs. God heeft alles gemaakt, maar de mens moet daarom niet in een hiernamaals geloven: ‘het Paradijs moeten we zelf maken’. De mensen moeten maar eens God in zichzelf ontdekken, de naastenliefde beoefenen, elkaar vriendelijk in de ogen kijken en zich niet meer voor elkaar schamen. ‘De hele mensheid moet zijn eigen verlosser zijn. Bij miljoenen zullen we ons aan onze eigen haren uit de poel van ellende en wreedheid moeten trekken’. De ik-figuur beseft echter dat zijn gemijmer utopisch is en telkens onderbreekt hij zijn gedachtengang met uitspraken als: ‘het was een mooie gedachte, maar er kon niets van komen’ of: ‘ik begreep dat het nooit zou gebeuren en ik huilde bitter’. Wat zijn deze mooie dromen meer dan vlinders van papier? Ook in de reeds vermelde sleuteltekst Rex mundi viert het utopische denken hoogtij. Dit keer worden hallucinogene middelen ingeschakeld, in de vorm van de eitjes van de kobe-kobe-vlieg in de Rex mundi-sigaar. Joops dromen zijn een echte oefentocht in het luchtledige: hij spiegelt zich een ‘prachtwereld, je reinste utopia’ voor, een wereld veel rechtvaardiger en beter dan de onze, een wereldbol waarop alleen nog zijn vrienden rondlopen. Het liefst van al echter zijn de hoofdfiguren van Biesheuvels verhalen alleen en van geen mens gestoord. Alleen in de natuur, in het gras in de polder liggen, de wolken zien overdrijven, luisteren naar de zang van de leeuwerik... De natuur observeren om te zien hoe groot en wijs de Schepper wel is, mijmeren van een pasgeschapen wereld, die de mens nog niet heeft bezoedeld.

De Rousseau-achtige ‘retour à la nature’ wordt gesitueerd in die laatste paradijselijke plekjes natuur, zoals het Engelse boerebuiten, waar ‘God nog lijfelijk in Zijn schepping aanwezig’ is, waar geen auto's rijden en de dieren spelen met elkaar... Of zoals het eiland More, dat nog lang zal bestaan, als de wereld reeds vergaan is. Dan is er ook nog het Bretoense Isle de Groix, of, dichterbij: Noord-Beveland en Schiermonnikoog. Maar het eenzaamst en gelukkigst voelt Maarten zich toch op volle zee. ‘Niets vind ik machtiger dan gewiegd te worden in mijn kooi en het zeewater vlak naast je te horen ruisen en voortglijden’. Op zee zijn: verre horizonten verkennen, vreemde vissen zien, exotische steden aandoen... Niets is mooier dan dat. Tenzij misschien boeken over zee lezen op het achterdek, boeken van Heijermans, De Hartog, Conrad, Somerset Maugham, Melville, Poe, Stevenson, Defoe, Kipling en... Maarten Biesheuvel. Utopie in de tweede macht: rustig op het grote deinende dek of alleen in de kooi van het moederlijke schip lezen over avonturen op zee!

Lezen en vertellen, dagdromen en verlangen naar een eiland, varen op zee... vormen de leidmotieven in Biesheuvels Utopia. Maar er zijn nog andere vluchtoorden, zoals de goeddoende slaap. Verhalen als Verdriet, Merel, Spreken in tongen eindigen met de bevrijdende woorden dat de hoofdpersoon in slaap valt, na de last en de herrie van de klaarlichte dag. Dan is er ook nog het huis, het huis van woorden, zeker, maar ook letterlijk: een huis om in te wonen. (‘Een mens heeft maar één huis en het is heerlijk om daarheen gereden te worden in een bus. (...)Buiten is het gevaar en de ellende.’) Volkomen gelukkig is Maarten soms in zijn knusse huis, waar hij luistert naar Händel, kijkt naar zijn hond en zijn acht zwerfkatten, voelt hoe zijn Eva zorgzaam rond hem trippelt.

Al deze plekjes zijn echter utopisch: ze bestaan alleen bij de gratie van de taal, het zijn papieren vlinders.

Ik ben enkele keren gelukkig geweest met Biesheuvels utopieën, vooral in de teksten die ik daarnet ter sprake heb gebracht. Vaak echter spatte de veelkleurige zeepbel stuk en heb ik me geërgerd aan de kitsch die van de teksten droop en het autoplagiaat van de schrijver. Ik ben ervan overtuigd dat uit de zes verhalenbundels van J.M.A. Biesheuvel één meesterlijk boek te distilleren is. Biesheuvel heeft een goede bloemlezer nodig.

Hugo Bousset.

J.M.A. Biesheuvel, Duizend vlinders, Meulenhoff, Amsterdam, 1981, 294 blz.