Ons Erfdeel. Jaargang 24

Een nieuwe studie over James Ensor.

De schilder, tekenaar, etser, schrijver en musicus James Sidney Edward Ensor werd te Oostende geboren in 1860, als zoon van een Engelse vader Frederick James, ingenieur, musicus en tekenaar en van een Vlaamse moeder Maria Catharina Haegheman, de temperamentvolle dochter van een kanthandelaar. James Ensor overleed ook te Oostende in 1949. Hij is praktisch nooit uit Oostende weggeweest, ook niet in de bange maanden tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Wanneer men boeken over de geschiedenis van de schilderkunst van de jongste tijd inkijkt, wordt James Ensor bijna altijd met ere vermeld, ook in buitenlandse uitgaven, terwijl andere grote Vlaamse kunstenaars, zoals Rik Wouters of Constant Permeke in anderstalige publikaties vaak niet eens voorkomen. Ensor is niet alleen de grootste schilder van ons land geweest tijdens de 19de en een stuk van de 20ste eeuw, hij stond al vroeg op Europees niveau en wordt vaak in één adem genoemd met grote vormvernieuwers als Paul Cézanne of talenten als Vincent van Gogh. Dit is een eerste bevreemdend feit. Van Ensor kan immers niet gezegd worden dat hij stenen heeft losgeschopt. Buiten zijn geschriften en zijn eigen bizarre en buitenissige uitdrukkingen is hij in zijn eigen schilderkunst wel een opvallende, maar zeker geen schoolmakende vernieuwer geweest. Hij heeft niet zoals Paul Cézanne de schilderkunst nieuwe inzichten en uitzichten gegeven en ze benaderd zoals dit sinds de renaissance eigenlijk niet meer was gebeurd. En ondanks dit alles is hij een groot meester. Waarom?

In zijn jeugd heeft hij van 1877 tot 1879 zijn geboortestad verlaten om aan de Brusselse academie te gaan studeren en daar heeft hij ongetwijfeld het definitieve stempel gekregen dat hem tot kunstenaar heeft gemaakt. Als jongeman al kon hij, door een aangeboren begaafdheid, al gauw goed van minder goed werk onderscheiden. Hij maakte te Brussel ook kennis met grote tijdgenoten als Hippolyte Boulanger (1837-1874), de voornaamste figuur van de zogeheten School van Tervuren, met Henri de Braekeleer (1840-1888) en vooral met Willem Vogels (1836-1886), een der belangrijkste impressionisten van het land. Drie voorbijgaande figuren, alle drie jong gestorven, alle drie niet zonder betekenis voor de 19de-eeuwse Belgische schilderkunst. Vogels moet bijzonder veel indruk op Ensor gemaakt hebben. Naast zijn mogelijke formele beïnvloeding heeft Ensor in deze academiejaren vooral de zin voor het vrije, ongebonden artistieke leven meegekregen. In Brussel zal voor hem een wereld open zijn gegaan. Al in zijn collegetijd te Oostende zaten tekenen en schilderen hem in het bloed, maar in Brussel is hij wel definitief en voor goed gaan inzien dat het mogelijk was al het zichtbare en vooral al het voelbare en doorvoelde van de mensenziel vast te leggen en uit te drukken in tekening en schilderij. Deze grote openbaring van zijn leven zal hem nooit meer verlaten. Men kan het aanleg of instinct noemen; het was, vooral in zijn eerste actiefste en grootste periode, een echte demon, die hem helemaal heeft gericht en bezeten. Hij is overigens tot in de laatste weken voor zijn dood kunstenaar gebleven.

Ook bij Ensor zijn er, zoals in elk artiestenleven, ups en downs. Bij Ensor is er vooral de grote creatieve periode tot 1892. Hij was toen tweeëndertig, Daarna, omstreeks de eeuwcesuur begint een andere klank te klinken, die hem wel typischer maar niet groter zal maken. Ensor was inderdaad pas zeventien toen hij al

[p. 764]

verbazend mooie, verrassend rijke en veelzijdige werken maakte. Deze vroegrijpheid is mede de basis geweest van zijn ontplooiend talent. Hij was met landschappen en zeegezichten begonnen, maar bij het bekijken van het Zelfportret voor de schildersezel, geschilderd toen hij negentien was of De vrouw met de wipneus, ook uit 1879, ziet men schilderijen die niet alleen af zijn als kunstwerk, waaraan niets meer bij of afgedaan kan worden, maar ook visies, prestaties die buitengewoon volwassen zijn qua inhoud en meteen iets verraden van het fijne psychologische doorzicht dat deze jonge man toen al gekend moet hebben en dat zich in latere tijden gevarieerd zeer sterk zal opdringen.

Dit vroege werk is Frans impressionistisch van aard, maar het verraadt vooral Ensors zoeken naar het licht, beslist een eerste factor van zijn grootheid. Onmiddellijk dringt zich een vergelijking op met die andere lichtzoeker Jakob Smits (1855-1928), de eenzame, vooral zeer getourmenteerde artiest die in 1889 nabij Mol zijn levenslang gevecht kwam voortzetten. De vergelijking gaat mank in zoverre dat beide kunstenaars op een volstrekt eigen wijze hebben gezocht de lichtspelingen in hun werk in te bouwen. Smits met vele korrelige overschilderingen, Ensor meer van binnen uit, vanuit de opgave van het schilderij zelf en ook met de kleuren zelf. Ook Ensor gebruikt hier stevige verflagen meestal in de donkere tonaliteiten, breed en royaal aangebracht. Maar men heeft de overtuigende indruk dat hij spontaner, instinctiever heeft gewerkt dan de Kempense meester en zeker talentvoller dan zijn jong gestorven Brusselse vrienden. Deze eerste grootse periode heeft een aantal onvergetelijke meesterwerken opgeleverd zoals De jongen met de lamp, De veerman, Het burgersalon, De dame in nood, De oestereetster; meestal dus thematische genreschilderijen, maar met een ongekende ijver heeft de meester in dezelfde jaren tachtig talrijke stadsgezichten geschilderd (Daken te Oostende, 1885), buitengewoon gevoelige marines en stillevens (Stilleven met oesters, 1882) afgewerkt.

In 1887 schildert Ensor het Turnerachtige Carnaval op het strand, een buitengewoon goed opgebouwd en lichtvoetig uitgebalanceerd schilderij, een van de aanvangsmomenten en -impulsen van de andere Ensor, de mensenkenner, de mensendoorgronder, de Ensor van de maskers, geraamten, narren, de spookachtige personages. Wat heeft hij bedoeld met deze talrijke tekeningen, etsen, krabbels, schilderijen waarin hij de mensheid te lijf is gegaan met zijn eigen middelen en ze beslist niet voordelig, lief of aantrekkelijk heeft beschreven. Is de Intrede van Christus te Brussel (1888), zijn de zo vele naakte of verklede geraamten, de maskers rond het vuurtje uitingen van haat, meewarigheid, medelijden, spot, onschuldige spielerei, vanitasgevoelens?

Veel zal te verklaren zijn uit de artistieke atmosfeer van de 19de eeuw en door de reacties op zijn werk. In 1881 stelt hij voor het eerst ten toon; zijn werk krijgt ongunstige kritiek. In 1883 wordt zijn werk door de groep ‘Les XX’ afgewezen, maar Ensor werkt door. In de jaren daarop, 1884 en 1885, wordt zijn werk opnieuw ongunstig onthaald en wordt hij als mens en als artiest het object van een uitgesproken vijandigheid. In 1886 begint hij met grafisch werk, vooral met etsen, een techniek waarin hij bijzonder zal uitmunten. Ook zijn groots werk Intrede van Christus te Brussel (1888) wordt door ‘Les XX’ niet aanvaard; hij wordt bijna uit de groep gestoten. In het begin van de jaren negentig is Ensor zo ontmoedigd dat hij zijn atelier en heel zijn oeuvre voor 8.500 fr. wil verkopen; hij vindt echter geen gegadigden. In 1896 echter kan hij toch in Brussel een individuele tentoonstelling organiseren en de Jongen met de lamp wordt door het Brussels museum aangekocht. In 1898 exposeert hij zonder succes voor het eerst in Parijs. In 1899 verschijnt voor de eerste keer een grote studie over zijn werk in het tijdschrift La Plume, diverse artikelen met meer dan honderd illustraties. De meester lijkt nu meer succes te kennen en werkt onverdroten verder. Emile Verhaeren schrijft een monografie over hem in 1908. In 1911 componeert hij het pantomimeballet De Liefdegamma en in 1913 verschijnt voor het eerst een catalogus van zijn werk. In 1917 betrekt Ensor in de Vlaanderenstraat te Oostende het huis met de curieuze winkel die hij van een oom aan moederszijde heeft geërfd: daar zal hij wonen en werken tot aan zijn dood. In 1920 wordt de eerste grote retrospectieve georganiseerd in de galerij Giroux te Brussel. En zo gaat het verder: tentoonstellingen te Parijs, op de Biënnale van Venetië (1926), in Duitsland. In 1929 krijgt hij de titel van baron van Koning Albert. Er volgen diverse monografieën en catalogi door Louis Delteil, Croquez en Paul Fierens.

Over zijn werk en zijn leven kan men lezen en kijken in het jongste werk dat over Ensor verscheen, het merkwaardige boek van Robert L. Delevoy (1), een boek dat 477 pagina's telt, met tientallen illustraties, waardoor men bijna uit alle periodes van Ensors werkzaamheid talloze voorbeelden kan zien, met vele kleurenillustraties, ook van details en talrijke tekeningen. Na de werken van Avermaete, Lebeer en Vanbeselaere zal dit boek van Delevoy ongetwijfeld kunnen doorgaan als een standaardwerk over de Oostendse meester. Het boek is in dubbel opzicht merkwaardig: in een eerste deel onderzoekt de auteur

[p. 765]

op lyrisch-subjectieve wijze de essentie van Ensors kunst: de spiegel, de geste, het masker, de dood, de arabeske, het fantastische. Maar vooral in het tweede deel Natuurhistorie van James Ensor heeft Delevoy zich ontpopt als een uitstekend monografieschrijver. In dit deel volgt hij Ensors leven op de voet, zijn successen en zijn vele teleurstellingen. Daaraan voegt hij in een kleiner lettercorps, als een soort randnotities een overzicht toe van de gelijklopende historische gebeurtenissen, een soort geschreven tijdtafels die evenwel een bijzonder goed licht werpen op het kunstleven van de 19de en 20ste eeuw en op de plaats en de rol die Ensor daarin heeft gespeeld. Een en ander wordt nog duidelijker door toevoeging van het derde deel, waarin geschriften en documenten zijn verzameld, artikelen, tafelredes van Ensor steeds in de hem zo typische flitsende stijl en met een vaak ongekuiste woordenschat.

Zoals alle publikaties van deze uitgever is ook dit boek over ‘het monument van Oostende’ goed verzorgd. De illustraties zijn goed gekozen, alle grote en bekende werken van de meester zijn erin opgenomen, maar ook zo vele niet of bijna niet bekende tekeningen en krabbels verluchten her en der de teksten van deze uitgave. Ensor heeft vele groten uit de schilderkunst gekopieerd: Rembrandt, Goya, Watteau, Delacroix, Daumier, Turner, Constable. Dit hebben alle grote meesters gedaan als een soort eerbetoon aan het verleden maar ook wel om te zien wat zij ervan tercht zouden brengen. Ensor heeft dit ook gedaan; er staan daarvoor treffende voorbeelden in dit boek, maar het bleef bij kopiëren als oefening of eresaluut. Turner heeft hem kennelijk meer dan welke andere meester als voorbeeld gediend. De Engelse schilder, tekenaar, etser en graveur William Turner (1775-1851) was op zijn beurt door de Nederlandse 17de-eeuwse landschapschilders beïnvloed en heeft zijn hele leven met Claude Lorrain gewedijverd, vooral in het weergeven van het licht, dat de exacte uitbeelding van de realiteit domineerde. Een nieuwe vergelijking kan zich hier opdringen. Turner zal aanmerkelijk atmosferischer en poëtischer overkomen: hij is de meester van de mist en hij is vooral de uitvinder en eerste ‘toepasser’ van talrijke tussenkleuren geweest. Men heeft hem de voorloper van het impressionisme genoemd, omdat hij al in het laatste kwart van de 18de eeuw met lichtinval en kleurenspelingen bezig was. Ensor heeft hem ongetwijfeld zeer goed bestudeerd; men vraagt zich af of hij hem zelfs ooit in Engeland zelf is gaan bekijken, in gezelschap van Vogels. Dit is niet aangetoond, maar de parallele inspanningen en bemoeiingen zijn legio. Zelfs in Ensors zeer vroege De Vlaamse vlakte (1876), een meesterstuk van compositie, plaatsing en uitwerking van de kleurenvlakken, kan men al naar de grote Engelsman verwijzen. Dit geldt nog veel meer bij werken als Christus wandelt over de zee (1883), Christus bedaart de storm (1891), De toren van Lissewege (1888). In deze werken en algemener gezien in de landschappen en marines bespeelt Ensor zonder twijfel de poëtische snaar; het zijn bij eerste aanblik rustige en serene kunstwerken, die ineens een impact krijgen op de toeschouwer. Wanneer men echter nader toekijkt en de werken gedetailleerd ontleedt, ziet men hoe hij, duidelijker, meer en gecrispeerder dan Turner, op zijn werken heeft gezwoegd, in de ban van de grote demon die hem stuwde en bezielde.

Men heeft Ensor tenslotte ook de tovenaar van de lijn genoemd. Dit is een verdere detaillering van zijn kosmische kijk op de dingen en de weergave ervan in zijn kunst. Hier heeft hij vooral uitgemunt in zijn etsen, die ook al zijn ze kleurloos, toch in niets behoeven onder te doen voor de artistieke kwaliteit van zijn schilderijen. Het behoeft ons niet te verwonderen dat hij tot de etskunst werd aangetrokken. In 1934 schreef hij aan Croquez: ‘Ik denk aan de duurzame koperplaat, aan kleuren die niet verbleken, aan de eenvoudige reproductie, aan de getrouwe afdrukken en ik eigen mij de ets als expressiemiddel toe’. In 1886 was hij al met etsen begonnen; in 1888 maakte hij er vijfendertig, daarna nog twee of drie per jaar. Hij werkte ook met vernis-mou en heeft zelfs de lithografie beoefend. Er bestaan een kleine honderdvijftig werken van hem in deze diverse reproduktietechnieken. Hij maakte een paar albums, zoals Beelden uit het leven van Christus met 32 prenten en De Liefdegamma met 22 prenten, mechanische reproducties van een reeks kleurentekeningen, en zijn serie Hoofdzonden, gekleurde etsen. Alle thema's komen hier terug; landschappen en stadsgezichten, maar vooral de ironische, zelfs sarcastische werken lijken de voorkeur te genieten in deze grafische sector. Zal het zwartwit hem nog scherper hebben geïnspireerd? De ets was in elk geval een bijzonder treffend uitdrukkingsmiddel geworden en heeft, naast de schilderijen, de roem van de meester gevestigd. Deze roem gaat nog door. In Delevoy's boek kan men achterin, en ook dit maakt deel uit van het unieke karakter van deze uitgave, een lijst vinden van de tentoonstellingen van Ensors werk, vanaf 1898 te Parijs tot 1980 te Brooklyn; tientallen worden er opgesomd. In het zelfde aanhangsel heeft de auteur ook de bibliografie over Ensor verzameld, eveneens tientallen boeken (ook zijn eigen geschriften), monografieën, speciale edities van tijdschriften en artikelen in diverse periodieken.

[p. 766]

Na Masereel, Minne, Lacasse, Henry van de Velde, Bruegel, Seuphor, Frits van den Berghe, Permeke, Metsys, Van Eyck, Rubens, en vele andere kunstenaars die door deze uitgever met een boek werden bedacht, komt Ensors finale werk niet te vroeg. Het verscheen in het Nederlands, Frans, Engels en Duits en is dus geschikt om Ensor in alle windstreken een nieuwe bekendheid te geven. De meester van Oostende zou erdoor gecharmeerd zijn geweest, zoals destijds met zijn barontitel, nadat hij de deftigen en de hypokrieten treffend had uitgetekend. Zijn roem hoeft nu immers niet meer gevestigd te worden. De studie van zijn werk gaat door. Hij heeft de roerselen van de menselijke ziel blootgelegd in zijn vinnige benaderingen van de mens en zijn afwijkingen. Hij heeft de schoonheid van stad en land gezien en weergegeven in grandioze schilderijen en de stilte van het stilleven heeft hij tot leven gewekt met de vibratie van zijn kleuren. Zijn kunst is universeel, toegankelijk, algemeen menselijk. Het boek van Delevoy vertoont dezelfde gunstige kenmerken.

Fernand Bonneure.

Ensor door Robert L. Delevoy, voorafgegaan door Ensortilèges van Pierre Alechinsky. Uitgeverij Mercatorfonds, Antwerpen. 1980. 477 pagina's. Talrijke illustraties. Gebonden met stofomslag en in hoes. 3.900 BF.