Ons Erfdeel. Jaargang 24

Albert Helman als dichter.

De oudere generatie die in literatuur belang stelt, kent Albert Helman (^o1903) vooral als prozaschrijver. Zij heeft nooit geweten of is sinds lang vergeten dat hij met de verzenbundel De glorende Dag in 1922 debuteerde, maar herinnert zich des te beter de herinneringen aan zijn geboorteland Zuid-Zuid-West (1926), de novelle Mijn Aap schreit (1928) en zijn roman De stille Plantage (1931). Sindsdien is een halve eeuw voorbijgegaan, die als geen andere geschiedenis maakte, en Helman heeft niettegenstaande zijn drukke leven als hoge ambtenaar en minister toch verder gedicht en verhaald, blijkbaar omdat hij het met de gave van het woord die hem aangeboren is, niet laten kon.

Wel heeft de levenservaring en wereldbeschouwelijke ontwikkeling die hij doormaakte niet alleen de inhoud van zijn woordkunst veranderd. Ook toonaard en sfeer, woordkeus en taalritme, bezitten een andere klank en kleur, bewogenheid en zeggingskracht. In zijn grote trekken gesitueerd heeft de spontaneïteit voor bedachtzaamheid, de gevoelsopwelling voor intellectuele bezinning en het toverspel van de verbeelding voor werkelijkheidservaring plaats gemaakt. Eigenlijk is het een evolutie die zelden of nooit in tegenovergestelde richting verloopt: het levende organisme dat wij zijn kan niet naar zijn oorsprong terug en het denken over het verleden wordt door de voorbije tijd bepaald.

Het blijkt in zijn inleiding op zijn Verzamelde Gedichten voor Helman een behoefte te zijn geweest zijn visie op de dichtkunst te ontvouwen. Waar anderen zich tot enige meer persoonlijke vaststellingen en beschouwingen zouden beperken, weidt hij in een systematisch opgebouwd betoog van ruim dertig bladzijden over de meest essentiële eigenschappen van een ideale dichtkunst uit. Voor de aandachtige lezer zijn ze terzelfder tijd een verklaring van Helmans poëzie, uitgaande van het beginsel dat een echte kennis van zaken verwerven de beste methode is om ze op hun wezenlijke waarde te beoordelen.

Een grondidee van Helman is dat dichten veel meer met verstand en redelijkheid te maken heeft dan door veel moderne dichters en poëzieliefhebbers ingezien werd en wordt. De poëtische scheppingsdrang moge als aanzet een dionysische bewogenheid zijn, die uit de diepste lagen van het onderbewustzijn opwelt, zonder tussenkomst van een ordenend element blijft die stuwing en wat erdoor bewerkstelligd wordt zo'n vormloze uitstorting van woorden of klanken, dat de lezer ze zelf moet her-dichten om er een gedicht van te maken. Wat de schrijver behoorde te doen heeft hij aan anderen overgelaten. Zij interpreteren, vullen aan of schrappen volgens eigen begaafdheid, aanvoelen en smaak, zodat de betekenis van de oorspronkelijke tekst niet tot zijn recht komt en in de ergste gevallen grondig bedorven of soms ook verbeterd wordt.

Helman stelt dat ‘wat wij maken, moet zichzelf volledig kunnen verklaren, anders deugt het niet’ (5). Wat de dichter aanvankelijk neerschrijft zijn slechts echo's van een innerlijk spreken, die nog de hertoetsing van een vakman behoeven. ‘De beste dichters zijn ook de beste technici.’ Wel is het zo dat het ene woord het andere oproept, de eerste frase de volgende, maar zo'n inspelen van woorden en zinsneden op elkaar dat er een eenheid van gedachte, klank en beeld ontstaat, die van het begin tot het einde van het gedicht volgehouden wordt, is werk van een kritisch toezien, taalkennis en dikwijls van eindeloos geduld. Eenheid scheppend bij uitstek is het ritme, ‘het opperste bezweringsmiddel van de dichter’ en beslissend waarmerk voor alle poëzie.

Dat rationele redeneren over de vormgeving van het dichtwerk verhindert niet dat Helman tot op zekere hoogte Bremond en Breton bijtreedt, waar de eerste besluit dat de poëzie onder dezelfde bezieling ontstaat die tot het formuleren van een persoonlijk gebed opwekt en de tweede gelooft dat ze veel gelijkenis vertoont met de beelden en sfeer die in droomtoestand uit het onderbewustzijn opstijgen. Ze is een geschenk van de muze, in de mythologische taal van de ouden, een openbaring van onze verdrongen nood aan overschrijding van onze menselijke begrenzing volgens de Freudiaanse visie of een reiken zoals Jung het gesteld heeft naar een van de archetypische zijnsvormen die ons het echte of vermeende geluk kunnen bieden.

Als wij zoveel belang aan Helmans poëtica hechten, heeft dit een dubbele reden. Zij is op zichzelf merkwaardig omdat zij de traditionele en jongere opvattingen tot een overtuigende synthese verenigt en ten tweede de recensent die zijn poëzie bespreekt de normen verschaft waarop hij zijn beoordeling mag en moet steunen. Wij zijn er immers van overtuigd dat de criticus, om een eerlijk verantwoord standpunt in te nemen, zich in de persoonlijkheid van de dichter moet inleven en aan diens visie op de poëzie niet achteloos of moedwillig voorbij mag gaan. Waar mensen en kunstenaars

[p. 757]

Albert Helman (^o1903).

in het bijzonder zo wereldwijd van elkaar kunnen verschillen, schijnt het grondig verkeerd slechts voor één soort van poëzie waardering op te brengen.

Uit wat voorafgaat zullen de lezers reeds afgeleid hebben dat Herman veeleer een dichter van gedachten dan van verbeelding, gevoelens of vluchtige indrukken is. Als hij in onze poëzie van de twintigste eeuw een plaats aangewezen moet krijgen, zou hij het best passen bij de opvolgers van de wijsgerige dichters die elkaar tussen 1905 en 1920 in het tijdschrift De Beweging gevonden hebben. Hij is niet wat men een gemakkelijk dichter zou kunnen noemen. Zijn verzen vloeien niet als kabbelend beekwater dat naar beneden schiet, doorzichtbaar tot de bodem, met een strelend zinggeluid en zonder dissonanten die in de gebalde taal hun oorsprong hebben.

Soms zijn ze geladen met een cultuurerfenis van eeuwen, die ze slechts ten volle genietbaar maakt voor wie met de klassieke oudheid, oosterse religies en middeleeuwse letteren vertrouwd is. Zo wijdt hij in de cyclus Tijdkrans een reeks gedichten aan de goden, godinnen en heldenfiguren uit de Griekse mythologie en laat hij in Vox Amantum o.a. Tristan en Isolde, Hadewych en Theri-Gatha aan het woord. Laatstgenoemde spreekt in een prachtig gedicht (op blz. 75) over het geluk haar te beurt is gevallen, toen zij door het verlies van haar aardse existentie opgenomen werd in de alziel, waar alle pijn en leed, onrust en verlangen verdwijnt, omdat het aan tijd, plaats en persoon ontheven in een onbegrensd weten van alle dingen dé vrede vindt. De wachttijd die op deze wereld te midden van verwarring, strijd, dwaasheid en verdriet, in een ongeneeslijk lijden aan het leven wordt doorleden, is een verdeeld bestaan. ‘Tussen de dood en het leven / voel ik me klein... / weet niet of 't beter is eenzaam / of twee-zaam te zijn.’ Liefde is tegelijk een ‘zoete vijandschap die tussen ons gaat bloeien’. ‘Luttel eer en succes werden duur betaald’ en ‘slechts kort duurt dit leven’. Liggend naast de beminde vrouw, ‘als weleer bijeen gebed,’ en dromend dat een Lieve Heer de hemel vol sterren gezet heeft, fluistert zij sluimerend: ‘Er is geen geluk voor eenzamen als jij en ik...’ Maar hij glimlacht als hij dat hoort, omdat hij ervaart dat het er wél is op dat enige, nauwelijks één tel lange ogenblik. Alles gemengd, nauwelijks begonnen sterft het geluk af en van het leed langzaam weggekwijnd, blijft steeds een nasmaak, een schaduw, een litteken achter.

In enkele gedichten, soms in een strofe of afzonderlijke regel herinnert de dichter zich dat hij reeds als knaap naar een stil-zijn buiten het rumoer verlangd heeft en naar een vriend, ‘die met gelijke tred mee-liep, de einders tegemoet’. Zal hij hem, na een leven lang ernaar uitgezien te hebben straks ontmoeten, zoals hij komt ‘bij iedereen die sterft?’ Achter het verhaal van Helmans zielegang door een leven, dat bijna tachtig jaar geduurd heeft, is in zijn dichtwerk het denken aan de dood overal aanwezig, meestal vaag en ver, soms luid en dringend als de klop van een specht, in het mooie Stil is de Herfst (161), een der zeldzame stemmingsbeelden uit zijn bundel.

Wat ons in zijn Verzamelde Gedichten minder beviel is het laatste vierde deel van het boek. Vooreerst omdat de structuur van ettelijke gedichten te los en wel- eens onsamenhangend blijkt, met het gevolg dat de ritmische bewogenheid haar eenheid scheppende kracht verliest. In een doorlopende zin nageschreven kan het vers meermalen evengoed als proza gelezen worden. Wij halen de aanvang van Huiselijk Intermezzo (207) als voorbeeld aan: ‘Al wat je weet of denkt te weten en opschrijft, doe dat (zegt Deridda) “sous rature”. Het geldt en geldt toch niet. Het is dus beter alles niet te weten, terug te keren naar het oerbegin waar zelfs het zijn een postulaat is: om onvoorstelbaarheid te ondervangen’. Dichten betekent iets ‘dicht maken’, verklaart Helman in zijn inleiding. Maar hier weegt de gedachteninhoud zo zwaar door dat de formulering eronder lijdt.

In enkele andere gedichten, misschien uit een vorm van verveeldheid, omdat hij reeds zoveel ernstigs verwoord heeft over de zingeving van een bestaan dat in een bevrijding uit de persoonlijke existentie uitmonden moet, slaat de dichter een toon aan die de lezer niet van hem verwacht. Richard Minne heeft door zijn cynisme en sarcasme, als correctie op een bijna sentimentele gevoeligheid, accenten gelegd die onvergetelijk blijven. Helmans gevoeligheid daarentegen ligt zoveel dieper, verstrengeld als zij is met een wereldbeschouwelijke vastheid, dat zij sommige loslippigheden die naar het banale neigen niet verdraagt, omdat de innerlijke gaafheid van het gedicht erdoor geschaad wordt. Als conclusie: in weerwil van die sporadische ontsporing verdient Helman meer aandacht, bekendheid en ook bewondering dan hem doorgaans door de jongere generatie geschonken wordt.

André Demedts.

Albert Helman, Verzamelde gedichten, Orion, Beveren, 1979, 290 p.