Ons Erfdeel. Jaargang 24

De ‘Verzamelde Gedichten’ van Marcel Coole.

De befaamde reeks De Gulden Veder is de jongste tijd aan het teruglopen, wat de kwaliteit betreft. Met het tempo van verschijnen is dit trouwens onvermijdelijk: je kunt niet eindeloos doorgaan ‘Verzamelde Gedichten’ op hoog niveau uit te brengen, temeer daar het in de praktijk alleen maar gaat over levende Vlamingen.

Nu komt in deze reeks - terecht - Marcel Coole (1913) aan de beurt. Jan Vercammen, die hem deskundig inleidt, beklemtoont de boeiende evolutie die Coole heeft doorgemaakt en noemt hem ‘niet te klasseren’. Dit is inderdaad ook zo, want deze dichter, geslingerd tussen lyrisme en realisme’ (Kemp) is in feite een complexe figuur. Tevens valt bij hem vanaf zijn eerste gedichten de behoefte op om de eigen complexiteit te ondervangen, om de gedrevenheid door de gevoelens af te remmen en door middel van een populistische, in ieder geval realistische reflex te relativeren. De zgn. ‘simpele man’ (dixit Reimond Herreman, die het positief bedoelde) heeft er zijn hele oeuvre door enorm veel voor over om toch maar voor een eenvoudige volksjongen door te gaan: gekruide (vroeger heette dat ‘onpoëtische’) taal, balsturige agressieve beeldspraak, bijde-tijds sociaal engagement... Ook in zijn latere bundels, ook in de 56 ongepubliceerde gedichten waarmee hij zijn verzamelbundel aanvult en voorlopig afrondt, blijft in feite de gedrevenheid door de gevoelens overheersen. Maar de moderne sensibiliteit vol onrust en latente, soms plots verwilderende angst, waartegen de dichter herhaaldelijk storm loopt om zichzelf en de wereld waarin hij leeft te vatten en te verklaren, kan bezwaarlijk nog romantisch worden genoemd.

Marcel Coole heeft voor zijn Verzamelde Gedichten een strenge selectie toegepast. Dat moest wel, want hij heeft vrij veel geschreven. Van de grote epische gedichten heeft hij enkel de ‘Ballade van de gebarsten trommel’ opgenomen en zijn eerste bundels Zoeklichten (1933) en Hartstocht (1934), evenals zijn bundel kwatrijnen Vaarwel (1941) heeft hij helemaal geweerd. Maar ook uit de andere bundels laat hij veel gedichten weg, zodat het merkwaardig verschijnsel zich voordoet dat Marcel Cooles Verzamelde Gedichten in feite een uitgebreide bloemlezing is. In hoeverre de dichter met die keuze gelijk heeft, kan ik hier niet gedetailleerd nagaan. Wél had ik van hem daarover een zekere ‘verantwoording’ verwacht, een motivering van zijn normen bij de opname of het weren van bepaalde gedichten...

Marcel Coole heeft gedebuteerd als student van Achilles Mussche in 1933. In de zevenenveertig jaar van zijn dichterschap heeft hij 20 bundels en 2 toneelstukken gepubliceerd. Zijn evolutie als dichter verliep vrij langzaam: enerzijds was er zijn té romantische instelling, anderzijds zijn enigszins epische verhaalstof. Het leek moeilijk om die beide te verzoenen in een eenvoudige taal. In het aanwenden van die taal is de strekking van de Gentse realisten van Klaverendrie (1937-1948) te onderkennen. Johan Daisne, Luc van Brabant en Marcel Coole streefden een ‘popularisering van de poëzie’ na, een poëzie ‘uit en voor het leven’. Coole zal er in zijn vroegste werk niet in slagen het subjectieve met het objectieve of althans objectiverende te verzoenen. Beide tendenzen blijven naast elkaar bestaan en botsen zelfs tegen elkaar op. Zijn zuiverste bundels zijn dan ook Moederschap (1939), sterk subjectieve belijdenislyriek en Kaluwa. Kongogedichten (1958), objectieve, verhalend-beschrijvende gedichten. Waarmee niet wil gezegd zijn dat zijn andere bundels geen betere losse gedichten bevatten. Beide bundels markeren tevens de twee polen waartussen de poëzie van Marcel Coole zich beweegt. Aanvankelijk was hij teveel een romanticus om realistische gedichten te kunnen schrijven; de populistische inslag bestond hoofdzakelijk uit vormslordigheid. Later, in zijn episch-lyrische gedichten De zonneblinde ruiters (1937), De minnaars van Teruel (1938), Ballade van de eeuwige vrede (1943) en Erudike (1945) behandelde hij de epische verhaalsstof al te zeer als een gevoelsdichter; van een realistisch-populistische sfeer was allesbehalve sprake, het onderwerp was trouwens vrijwel altijd romantisch. Wel hanteerde hij met zwier een achtregelige strofe met rijm aan het einde van het vierde en achtste vers, wat een hard en vlug ritme gaf. Deze strofenbouw keert overigens terug in de bundel Escalade (1967). Coole wil eigenlijk in deze gedichten opkomen als een poëtisch verdediger van waarheid, schoonheid, liefde, vrede, ideeën die hij ook in zijn toneelstukken heeft uitgediept. Hij dient zich aan als overtuigd humanist, al klinkt de boodschap vrij somber: oorlogsomstandigheden zullen daar niet vreemd aan geweest zijn. Eigenlijk heeft Coole altijd gestreefd naar ‘evenwicht’: ‘Het schoonmenselijke trekt hem onweerstaanbaar aan en hij wil dat vinden in de spiegel die zijn werk is’ (Vercammen).

In de bundel Loutering (1941)

[p. 749]

speelde de mobilisatie een belangrijke rol. Het moet onderstreept worden dat Coole een van de heel weinige Vlaamse dichters is, die doorvoeld deze periode van onveiligheid en onrust heeft beschreven. De bundel is eigenlijk een autobiografie 1939-1940 met twee belangrijke onderwerpen: de mobilisatie, een wel heel populistisch thema inderdaad ‘uit het leven gegrepen’, én de dood van zijn vader, wat dan een persoonlijk thema is. Over beide themata schrijft de dichter goedgevormde, vlotte, directe gedichten zonder franjes. In de bundel kwatrijnen Vaarwel (1941) die dus niet in de verzamelbundel voorkomt, zal Coole andermaal over zijn vader schrijven. In Loutering (1941), en Het gevecht met het hart (1943) met zijn typische titel en in De klem der tederheid (1951) legt Coole herhaaldelijk getuigenis af van die dubbelheid in hem: directe gedichten staan er naast romantisch-gevoelige. Coole wil een dichter zijn ‘van wind en gebalde vuisten’, maar moet ook aanvaarden dat er ‘bloemen’ bloeien die hem ontroeren. In de laatstverschenen bundel is er ook herhaaldelijk sprake van vernieuwing, een ander mens worden. Na de ik-persoon uit de vorige bundels duikt hier een hij-persoon op. Ook komen er reeds talrijke ‘portretten’ in voor, met een gedeeltelijk epische inslag. De dichter heeft de neiging een balans op te maken. En ook hier weer is er de evocatie van een tijdgeest: de atoomdreiging van de jaren '50. Coole vreesde een wereldondergang, maar geloofde tevens in de magische kracht van de poëzie.

In Kaluwa. Kongogedichten (1957) heeft de dichter alle subjectiviteit prijsgegeven. De bundel bestaat uit realistische foto's, snapshots van Kongo: land, mensen, dieren, situaties die zich in de werkelijkheid of in de voorstelling van de dichter hebben voorgedaan, soms ook verhaaltjes

Marcel Coole (^o1913).

of drama's, voorbeeldig samengebald vnl. in de strenge vorm van het sonnet. Coole bereikt hier wat hij al herhaaldelijk heeft nagestreefd: een koelrealistische, objectieve lyriek met epische inslag, waarbij de dichter enkel verslaggever lijkt te zijn. Maar zijn sociale en menselijke bewogenheid zijn natuurlijk ook levensgroot aanwezig. De confrontatie met een vreemde cultuur moet hem wel erg aangegrepen hebben.

Wanneer de dichter tien jaar later de bundel Escalade (1967) publiceert, lijkt hij een enorme evolutie te hebben doorgemaakt. De bundel omvat twee ‘ladders’: enerzijds een reeks min of meer klassieke, rijmende gedichten met een achtregelige strofenbouw, een vaak direct autobiografische inslag en de neiging om een levensbalans op te maken; anderzijds een reeks geöbjectiveerde hij-gedichten die volgestouwd zijn met buitenissige beelden en een technische woordenschat. Ze doen nachtmerrieachtig en verwilderd aan. Veelal hebben ze te maken met een persoonlijke confrontatie met de dood. De vervreemding van de dichter van zichzelf, en via beelden van de buitenwereld, is ook de inhoud van Centrifugaal (1969) en Schuilen onder de regenboom (1973). Het doodsbesef en de persoonlijke ontreddering (‘Ik ben mijn eigen vijand’), een soort zielsconflict dat de dichter ertoe heeft aangezet om definitief een levensbalans op te maken, vormen de belangrijkste inhoud van deze gedichten. Maar een centrifugale kracht in hem, hernieuwd vitalisme, agressieve opstandigheid ook, drijft hem weg uit de dood en het verleden. Weliswaar bevat Centrifugaal ook een reeks narcotische verschrikkingsvisioenen (De reeks Mystificatie) maar tot de schrille vertwijfeling van Escalade komt het niet meer. Toon en formulering zijn overigens m.i. ook trefzekerder geworden.

Schuilen onder de regenboom, Cooles jongste bundel dateert uit 1973. Met de titel bedoelt de dichter misschien dat hij een uiterst precaire schuilplaats zoekt, mét een gevoel van ongeborgenheid en weerloosheid t.o. leven, wereld en zelf en met een kwetsbaarheid die hem ook agressief maakt. Die schuilplaats is misschien de poëzie, waar Coole altijd al een bijzondere waarde aan heeft toegekend. Vanuit deze naakte gevoelssituatie bezint hij zich op leven en dood. Tevens boort hij d.m.v. een complexe en vaak bizarre beeldspraak alle domeinen van het menselijke denken aan. Op die manier probeert hij een persoonlijke problematiek te verruimen en te objectiveren en toont hij zich tevens een kind van zijn tijd. Verleden, geschiedenis, cultuur, techniek maar ook de dagelijkse dingen worden in het gedicht ingeschakeld. De bundel omvat een reeks herleefde herinneringen, een reeks gedichten over het zgn. zelfverlies, een reeks over het ouder worden, meestal objectievere portretten, tenslotte ook een reeks waarin het illusieloze geloof in de continuïteit van het leven wordt weergegeven en die tevens een herboren zelfbewustzijn uitspreken. Coole maakt in deze bundel, m.i. zijn tot nu toe belangrijkste en ook meest aangrijpende, een levensbalans op. Het is dan ook een bundel rond-

[p. 750]

om de nakende ouderdom. Geen onzekerheid, maar scepsis, relativerende en ook pessimistische wijsheid: ‘Er zullen altijd lampen blijven branden / Als het zoeken naar een naam / voor een straat die niet bestaat’ (250).

Het is vooral de keuze uit de drie meest recente bundels, die Coole erg drastisch doorgevoerd heeft: uit Escalade houdt hij 33 gedichten van de 65 over; uit Centrifugaal 19 van de 30 en uit Schuilen onder de regenboom 30 van de 50. Plaatsgebrek? Ongetwijfeld. Ik heb echter ook de indruk dat Coole ernaar gestreefd heeft het wat buitenissige en excentrieke aspect van zijn later werk enigszins in te dijken. De opgenomen gedichten zijn evenwichtiger en harmonischer (klassieker) opgebouwd dan de geweerde, die zich vooral onderscheiden door soms zonderlinge associaties en een woordenschat en beeldspraak uit diverse taalsferen o.a. moderne techniek, geneeskunde enz. Het feit dat Coole dit aspect uit zijn verzamelde gedichten weert, misschien omdat hij het minder authentiek of poëtisch minder geslaagd vindt, heeft m.i. vooral te maken met een evolutie van de dichter, die terugkeert naar de gebonden vorm uit zijn beginperiode. Een echte terugkeer is het niet, het is veeleer een verdere evolutie: een strengere vorm mét de verworvenheden uit de expressionistische periode. De jongste jaren heeft de dichter weer veel klassieke gedichten vnl. sonnetten in tijdschriften gepubliceerd. Zijn Verzamelde Gedichten besluit hij met 56 ongebundelde gedichten, die ‘het gaafste werk’ (Vercammen) van Coole vormen. Coole heeft het inderdaad ‘altijd van het eenvoudige woord moeten hebben’ (Vercammen) en ook in deze zin is de selectie uit zijn drie vorige bundels een poging om de zgn. ‘verzaking’ (Vercammen) van dat woord enigszins goed te maken. Nochtans komt het me voor dat ook deze 56 gedichten bewijzen dat de dubbelheid in de dichter Coole gebleven is: enerzijds de eenvoudige, gebonden dichter die bij voorkeur het sonnet beoefent, anderzijds de meer experimenterende taaldichter, die vers-libristisch te werk gaat. De vrije verzen overheersen opnieuw in Cooles ongebundelde gedichten, en de excentrieke beeldspraak, die hij uit zijn vorige bundels geweerd lijkt te hebben, steekt hier dan toch weer de kop op: ‘Reeds vele stege weken / hinderden krab en kreeft / de zalmsprong van zijn bloed’ (260). Cooles woord- en taalgebruik is ook nu weer op het maniëristische af, zoals bv. de beschrijving van een stad op het spitsuur d.m.v. de leestekens: ‘Er rijzen tal van / enjambementen / en aan elke hoek / staan komma's te pinken. // De lippen / van de ondergrondse / stulpen een deelteken’ (263). De objectiverende toon van het gedicht is nog toegenomen en ook dezelfde themata van vroeger komen terug: engagement naast een wat nostalgisch terugdenken aan vroeger, een realistische levensen werkelijkheidsvisie die de toch wel romantische gevoeligheid relativeert. Relativeringszin is Coole altijd eigen geweest. Die relativerende zin komt het sterkst tot uiting in de reeks sonnetten Het venster waarin Vercammen terecht een ‘stabiel evenwicht’ aantreft: ‘een sterk verrijkte, frisse eenvoud’. Coole handelt over zijn leven a.h.w. gezien door de caleidoscoop van het venster, een venster op de werkelijkheid. Hij ziet beelden van vroeger: van het jongetje en de vader, maar ook van wrange spijt en leegte-ervaringen, van bereidheid om afstand te doen, van de grote stad, van hoop op een ‘heldere landing’, van trots, van vergankelijkheidsbesef, maar herhaaldelijk ook van een vernieuwd en vernieuwend geloof in het leven. ‘Dagelijkse sleur, angel en roetwalm / worden vuurvis, dolfijn en rose zalm’ (302) zegt Coole dan toch weer op een wat buitenissige maniëristische manier. Maar zijn levensvertrouwen is groot: ‘Men glimlacht allicht, maar ook ik klim voort’ (303). Deze dichter, die in zijn leven én in zijn werk altijd een harmonie heeft nagestreefd, ziet dat ‘binnen dit raam / heeft alles verband, krijgt zijn plaats in tijd en // ruimte, groeit tot volmaakte harmonie’ (304). En in hetzelfde sonnet, het voorlaatste gedicht van de bundel staat met een herinnering aan Herreman, die Coole ooit ‘een simpel man’ noemde: ‘Heilige eenvoud, die men simpelheid / soms pleegt te noemen, wees gebenedijd’ (304).

De ‘simpelheid’ van Marcel Coole, in zijn beste gedichten en dit zijn m.i. zijn klassieke, rijmende (waarbij mijn voorkeur gaat naar zijn sonnetten) is rijkdom want poëtische vormkracht en trefzekerheid maar tevens rijkgeschakeerde wijsheid. En Cooles geloof in het leven, dat uit de hele bundel spreekt, het geloof ook in de toekomst, wordt eenvoudig en toch onvergetelijk uitgedrukt in het slotgedichtje, waarin de ik-persoon, in de heilzame najaarskou ‘droomde verleden nacht / dat het weer lente was’ (305). Volgens Cooles publikaties in tijdschriften uit de jongste jaren is er een nieuwe ‘lente’ van zijn poëzie te verwachten.

Marcel Coole: een romantisch dichter, die zijn romantiek relativeert door een gezond en vitaal realisme; een authentiek, sociaal en ethisch bewogen dichter; een zoeker naar harmonie; iemand die het aangedurfd heeft oude en nieuwe levens- en taalinzichten aan te boren en na zwerftochten in veel domeinen van het menselijk denken gekomen is tot het eenvoudige maar toch streng beheerste woord.

Willy Spillebeen.

Marcel Coole, Verzamelde Gedichten, Uitgeverij Orion-Colibrant, Beveren.