Ons Erfdeel. Jaargang 24

[p. 743]

Culturele kroniek

[p. 744]

Literatuur

Twee romans van Cees Nooteboom.

Het is op het eerste gezicht wat moeilijk om in het omvangrijke oeuvre van Cees Nooteboom een bepaalde, bindende lijn te ontdekken. De lezer krijgt allereerst te maken met een aantal genres (romans, verhalen, gedichten, reisverslagen, toneelstukken) die nogal divers zijn en ook qua tijdstip van publikatie ver uiteen liggen. In 1980 en 1981 verschenen respectievelijk Rituelen en Het lied van schijn en wezen, twee romans, nadat Nooteboom sedert het verschijnen van De ridder is gestorven op dat gebied gezwegen had. Nooteboom heeft in interviews duidelijk gemaakt dat er geen sprake is van een prozaïsch intermezzo, maar dat er wel degelijk iets veranderd is aan de praktijk van jarenlang alleen maar reisreportages publiceren in Avenue. ‘Maar het (reizen) zal wel minder worden omdat ik meer boeken wil schrijven. Nu ik die barrière doorbroken heb, krijg ik daar wel wat meer zin in’ zei hij tegen Corine Spoor van De Tijd. Wie heel globaal probeert iets te zeggen over de ontwikkeling van Nootebooms werk, komt op de volgende lijn uit: Philip en de anderen en De verliefde gevangene en andere verhalen zijn duidelijk fictieve boeken, waarin het romantische element de boventoon voert. In de jaren zestig is Nooteboom journalist geworden, hij ging reisreportages schrijven, kreeg een column in De Volkskrant en publiceerde nog één roman, De ridder is gestorven, een afrekening met wat daaraan vooraf was gegaan. ‘Die columns hebben veroorzaakt dat ik een grotere zin voor de werkelijkheid heb gekregen. De column heeft me geholpen om van kijker tot deelnemer te worden’. In de jaren zeventig neemt Nooteboom weer afstand van die actieve rol, hij wordt van deelnemer weer kijker en als zodanig ‘een controleur van de werkelijkheid’. Pas dan is het ook weer mogelijk om fictie te bedrijven, al verdwijnt de schrijver maar moeilijk uit zijn eigen geschreven pagina's.

In De ridder is gestorven staat ‘Ik kan niet schrijven. Ik lieg als ik schrijf. Of ik heb geen leven. Of mijn leven is echt, of wat ik schrijf is echt. Ik kan die verdeeldheid niet...’. De ‘schrijver’ in Het lied van schijn en wezen kampt met hetzelfde probleem. Een verhaal verzinnen met denkbeeldige personen en een intrige beschouwt hij als bedrog, misschien nog meer voor hemzelf dan voor de lezer. Op een bepaald moment ontdekt hij namelijk dat het verhaal een eigen leven gaat leiden, dat de gebeurtenissen zichzelf als het ware schrijven en de greep van de auteur steeds kleiner wordt. Over deze problemen denkt ‘de schrijver’ in de roman na. Af en toe spreekt hij erover met ‘de andere schrijver’, een wat gemakzuchtiger uitgevallen variant van de menselijke soort voor wie deze problematiek wél bestaat, maar niet zwaar weegt. Een auteur is er om een verhaal te verzinnen, zo meent hij en dat verhaal zal door de lezers al dan niet met goedkeuring worden gelezen. De arbeid zelf, de zieleroerselen van de schrijver, zijn gevoel van vervreemding tijdens het schrijven interesseren hen niets. ‘Het is verbijsterend eenvoudig, alleen, jij loopt jezelf voortdurend voor de voeten, omdat je je ervoor geneert een eenvoudig handwerk uit te oefenen, gewoon een verhaal te vertellen met een begin en een eind’. Die uiteraard vruchteloze discussie is de ene helft van Het lied, de andere wordt gevormd door het verhaal dat de schrijver verzint. Hij plaatst zijn personages een eeuw eerder in Bulgarije. Zoals hij onzeker is, is de kolonel dat, zoals de ‘andere’ schrijver overtuigd en zeker is, is de dokter dat. De dokter Ficev wil na het kruit van de oorlogsvelden in de Balkan geroken te hebben weg, vertrekken naar een plaats waar het licht is, tot de gebouwen en de vrouwen toe: Italië. In dat land wil hij ook huwen met zijn geliefde, een mooie, blanke, een beetje doorzichtige vrouw. Die vrouw werkt op de kolonel, een verdienstelijk veldheer die 's nachts wordt geplaagd door zijn overwinningen, als een katalysator: hij weet niet zeker of er nog iets valt te doen aan de weke kracht waaronder zij (of de werkelijkheid) hem bijna doet bezwijken. ‘Van onder die wijde helm van blond haar hadden haar blauwe ogen naar een andere Ljuben gekeken, iemand die hij zelf misschien ook was maar die zich dan toch niet helemaal in zijn gestalte bevond, eerder ergens half naast hem, half in hem, zodat hij nu ook niet meer zeker was of ze die woorden even tevoren wel tegen hem had gesproken’ (p. 52). Dan vertrekt de schrijver naar Rome, de plaats waar zijn verhaalfiguren een eeuw eerder ook al zijn gearriveerd. De eenheid van plaats bestaat niet in de tijd, maar de tijd wordt voor de schrijver een geografische gesteldheid: een ruimte die hij kan doorreizen en waaruit hij verdwijnt zonder een spoor achter te laten, wanneer hij de grenzen heeft bereikt. De schrijver vernietigt dan zijn verhaal, ondanks het aanlokkelijk aanbod uit Nederland het tot boekenweekgeschenk te laten promoveren, nadat de verhaalfiguren met elkaar naar bed zijn geweest en ‘wisten van die geheimzinnige brandende pijn die hen één vreselijk ogenblik verscheurde en zonder adem liet’. De roman eindigt met het Einsteiniaans idee van het zwarte gat, een ondeelbare materie, waarin uiteraard ook grootheden als ruimte en tijd zijn opgeheven.

Rituelen is qua omvang veel groter dan Het lied en de tegenstelling tussen fictie en realiteit neemt er niet zo'n vooraanstaande plaats in. Eigenlijk

[p. 745]

staat de tijd, op meerder niveaus erin centraal. Allereerst is er het perspectief: een alwetende verteller vertelt achteraf, aan het eind van de jaren zeventig achtereenvolgens over 1963, 1953 en 1973. De lezer weet dus op een aantal momenten meer dan de verhaalfiguren weten. Hoe de tijd werkzaam is voor Inni Wintrop is de epische lijn van Rituelen. Bij hem wordt er geen Madeleine in de thee gedoopt, maar wel whiskey gedronken. Door een dergelijke ‘oer’ervaring kan alles wat erop volgt gemakkelijker gemeten en gerelativeerd worden. Inni Wintrop is geen enthousiaste, joviale en spontane persoon, hij is toeschouwer, hij maakt deel uit van de realiteit door ernaar te kijken: ‘Hij had een uitstekende plaats in de zaal, en het stuk was beurtelings horror, lyrisch, een spel der vergissingen, vertederend, wreed en obsceen’. In het eerste deel wordt de verwijdering beschreven tussen Wintrop en zijn vrouw op een prachtige, tegelijk abstracte en ingehouden manier. Dat deel heet Intermezzo, wat Zita, zijn vrouw van hem vraagt, kan hij niet opbrengen: hij wil er niet bijhoren. Dat ze een kind wil, zo niet van hem, dan van een ander, ontdekt hij te laat, dan is ze al vertrokken. De twee andere schakels in de roman zijn vader en zoon Arnold en Philip Taads die de tijd hebben geritualiseerd. Arnold leeft in het ‘klooster van de tijd’, alle handelingen die hij verricht, vinden op een vast tijdstip plaats. Hij richt de tijd naar zijn eigen evenbeeld in, in tegenstelling tot Wintrop die hoe onmerkbaar ook aan het idee van de amorfe tijd lijdt. Arnold Taads is de superieure rationalist die zelfs zijn eigen dood in de bergen van Zwitserland haarscherp weet te voorspellen. Zijn zoon, die Wintrop, inmiddels redelijk geslaagd in de kunsthandel, twintig jaar later in Amsterdam ontmoet, wil zich aan de tijd onttrekken om een doel te bereiken: de verlossing, op een Oosterse, mystieke manier. Heel knap heeft Nooteboom in dat laatste deel een aantal draden uit deze complexe roman samengeknot: hij beschrijft enerzijds het door het moderne verkeer geteisterde Amsterdam, waarbij ook aan het menselijk verkeer moet worden gedacht, dat zich zo heeft ontwikkeld dat Wintrop met een toevallig ontmoet meisje naar bed kan gaan, zonder te weten hoe zij heet en anderzijds de gewilde vereenzamingsgeschiedenis van Philip Taads die uiteindelijk zelfmoord pleegt. Het is misschien ook dát wat Rituelen tot zo'n uitzonderlijk boek maakt: niet alleen worden veel interessante motieven (angst, dood, eenzaamheid, liefde) uitgewerkt op een schijnbaar losse, maar in werkelijkheid diepzinnige manier, maar óók is Rituelen het verslag van een periode, een tijdsroman in de beste betekenis van het woord waarin politici de plaats krijgen toegewezen die ze verdienen: aanwezig, maar naamloos: ‘Ze droegen de gezichten van het lot van de dag waarvan ze dachten dat zij het bepaalden - maar zelf waren ze evenzeer de blinde maskers van een macht die door de wereld trok’ en dat is de tijd. In december krijgt Cees Nooteboom voor Rituelen de Bordewijkprijs van de Jan Campertstichting uitgereikt. Dit jaar verschijnt nog een nieuwe bundel met reisreportages en artikelen over beeldende kunst, Voorbije Passages en volgend voorjaar komt een nieuwe, bijgewerkte editie uit van de Verzamelde gedichten (eerder als gemaakte gedichten verschenen) en een studie over deze poëzie van Roger Rennenberg (respectievelijk bij De Arbeiderspers en Bzztôh).

Daan Cartens.

Cees Nooteboom, Rituelen, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1980, f. 24,50; Het lied van schijn en wezen, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1981, f. 25.