Ons Erfdeel. Jaargang 24

[p. 697]

De ruimte cerebraal benaderd
De constructies van Yvonne Kracht
José Boyens

Studeerde Nederlands in Tilburg en doceert nu hedendaagse letterkunde in Arnhem. Haar studie kunstgeschiedenis in Utrecht sloot ze in 1974 af met een proefschrift over het beeldhouwwerk van Oscar Jespers. Ze publiceerde in Roeping/Raam, Jeugd en Cultuur, Dux, Dietsche Warande en Belfort, De Gids. Medewerkster aan Ons Erfdeel en Septentrion.
Adres:
Hogewaldseweg 33, NL-6562 KR Groesbeek.

Yvonne Kracht is gefascineerd door ruimte, vooral door de verhouding van het platte vlak tot de ruimte. Want de mogelijkheden van de drie dimensies worden we ons pas goed bewust bij een stilzwijgende vergelijking met het platte vlak.

Op de academie in Den Haag was het de graficus W.J. Rozendaal die haar belangstelling voor ruimtelijkheid aanmoedigde door, in het voetspoor van Cézanne, de vader van het kubisme, uitspraken te doen als ‘een hals moet je opvatten als een cilinder’. Het waren dan ook vooral de kubisten en de medewerkers van De Stijl die haar boeiden. Haar werk op het platte vlak zocht naar ruimtelijkheid. Ook zou zij zich steeds meer oriënteren op de rechte lijn.

Vrouwelijke schilderijen?

Gevestigd te Amsterdam ging Yvonne Kracht deel uitmaken van een vriendengroep waartoe ook de beeldhouwer Shinkichi Tajiri behoorde. Zijn abstracte constructies, agressief en erotisch, wonnen haar voor de abstractie. Maar tegenover zijn extraverte, mannelijke erotiek plaatste zij een vormgeving die misschien als vrouwelijk beschouwd kan worden, erotisch of niet.

Tot haar zeventiende jaar was zij opgegroeid in Brussel in een milieu waar voor een meisje enge kaders golden; deze begrenzingen bestonden niet in Den Haag, waar sexe kameraadschap niet in de weg stond. Zelf zegt ze dat ze pas volledig verzoend werd met haar vrouw zijn door het dragen en baren van een kind. Daarna bezat ze voldoende weerstand tegen opvattingen die de superioriteit van de man aan de vrouw verkondigden⁽¹⁾.

Haar zwangerschap inspireerde haar tot ronde en ovale vormen. Tot vormen die behoed worden en andere die behoeden. Voor deze levensperiode van Yvonne Kracht krijgt de Amerikaanse kunstcritica Lucy Lippard die zich waagt aan een

(1) Ze is het eens met Simone de Beauvoir die in Le deuxième sexe I, Les faits et les mythes, Parijs, Gallimard, 1949, betoogt dat het de samenleving is die de vrouw belemmert zich te ontplooien, maar ze kiest principieel voor de kameraadschap van het huwelijk en de rijkdom van het moederschap.

[p. 698]

1.
Yvonne Kracht, ‘Uit de cirkel I’, 1977, cortenstaal, 120×120×120 cm.

2.
Yvonne Kracht, ‘Uit het vierkant II’, 1977, cortenstaal, 115×520×150 cm.

definitie van de vrouwelijke beeldtaal gelijk⁽²⁾. Gloeiende aarde in gemengde techniek uit 1957-'58 is zulk een ‘vrouwelijk’ schilderij: een rood-oranje bol wordt links en rechts door beschuttende vormen geflankeerd. Die vormen, goud- en zandkleurig, zijn intuïtief van benadering, niet mathematisch. Door de verf is zand gemengd, zodat een korrelstructuur ontstaat. Hierdoor en door de krassen die een diepere ondergrond bloot schijnen te leggen, wordt er een sterk contact met de aarde gesuggereerd. Gloeiende aarde en andere werken uit deze tijd zijn eerder verwant aan de vroege materieschilderijen van Jaap Wagemaker dan aan die van Antoni Tàpies.

(2) In From the Center: Feminist Essays on Woman Artists, New York - Londen, 1974.

Archeologe van het heden.

De beschuttende vormen van Gloeiende aarde zouden als E-vormen jarenlang in het werk van Yvonne Kracht aanwezig blijven; de nadruk op de materie duurt zelfs voort tot op de dag van vandaag. Zo kreeg de materie aandacht doordat ze veel aardkleuren gebruikte en, omstreeks 1959, metalen draden begon te integreren in het schilderij⁽³⁾. Vervolgens nam ze machine-onderdelen op in de dikker wordende verfpâte of ze bevestigde die op een metalen plaat. De onderdelen, die ze als archeologe van het heden op schroothopen bijeenzocht, werden steeds driedimensionaler en vertoonden bij herhaling E-vormen. Tenslotte leek haar werk op een maquette van een stad, gebouwd volgens de principes van De Stijl.

Wanneer Yvonne Kracht voor de tweede keer zwanger is, in 1967-'68, zou ze niet met de door Lucy Lippard als vrouwelijk aangeduide vormen werken, maar met losse blokken die om een logisch verband vragen, terwijl de kunstcritica een anti- of a-logische opbouw juist definieerde als kenmerkend voor een vrouwelijke compositie. Voor de strenge logica van de constructies die Yvonne Kracht na 1970 opbouwde in intiem formaat maar ook monumentaal, zou Lucy Lippard geen gelijk behalen.

(3) Bijvoorbeeld bij Desolation, 1959.

[p. 699]

Yvonne Kracht, omgeven door ‘Uit de driehoek I’, 1975-1976, cortenstaal, 300×500×300 cm.

De ruimte cerebraal benaderd: ‘Uit de cirkel’.

Vóór 1970 had Yvonne Kracht al in zeefdrukken en driedimensionaal maar dan vooral op beperkte schaal de vormen ontwikkeld die haar in Nederland de naam van monumentaal constructiviste⁽⁴⁾ zouden bezorgen. De vele variaties die ze presenteerde waren alle terug te brengen tot de cirkel, de hoek van negentig graden en de hoek van zestig graden. Haar systematisch vormonderzoek van deze drie basisgegevens ondernam ze tegelijkertijd op drie- en op tweedimensionaal plan, zelfs zo nadrukkelijk dat op tentoonstellingen het object geëxposeerd werd naast de zeefdruk die hetzelfde probleem in beeld bracht. Bij haar onderzoek liet ze zich steeds leiden door haar verstandelijke benadering van de ruimte. Of dit wel tot de vrouwelijke concepties behoort, volgens de opvattingen van Lucy Lippard?

Zo ontwierp ze vier concentrische ringen van geanodiseerd aluminium die elkaar opvolgen in grootte; de grootste heeft een diameter van 30 cm. Dankzij een doordacht systeem van verbindingsmogelijkheden kunnen ze bevestigd worden tot een slinger, tot U-vormen, tot een variabel open of een meer gesloten beeld. Een van de vele mogelijkheden legde ze in 1977 vast in Uit de cirkel I, uitgevoerd in cortenstaal en geplaatst in Nijmegen⁽⁵⁾. Het rustende deel van het beeld is gesloten. De vier oprijzende vormen zijn open; het hangt van ons standpunt af of we ze open of gesloten waarnemen. En als we een punt boven het monumentale beeld zouden kunnen innemen, zouden we de

(4) Zelf zou ik haar werk liever constructief noemen om het begrip constructivistisch te kunnen reserveren voor de Russen die in 1913 en de jaren daarna een nieuwe kunstvorm introduceerden.

(5) Hoek O.C. Huismanstraat-Aubadestraat, 120×120×120 cm.

[p. 700]

Yvonne Kracht, ‘3 × uit het vlak’ variaties te construeren vanuit cirkel, vierkant en driehoek, 1969-1975.
Boven: 4 variaties cirkel, afm. gesloten: 30 cm. Midden: 4 variaties vierkant, afm. gesloten: 30×30 cm.
Onder: 4 variaties driehoek, afm. gesloten: basis 44 cm.

horizontale open vormen kunnen ‘dicht kijken’. - Aan Uit de cirkel I ligt een systematisch onderzoek ten grondslag dat de kijkers voor verrassingen plaatst, hen uitnodigt tot activiteit en een speelse opstelling, hoe cerebraal en principieel het beeld zelf ook is.

De ruimte cerebraal benaderd: ‘Uit het vierkant’ en ‘Uit de driehoek’.

Eveneens in geanodiseerd aluminium, ook met een middellijn van dertig cm, liet Yvonne Kracht een object uitvoeren van vier elkaar opvolgende kwadraten. Geen andere dan haakse relaties kunnen de balken met elkaar aangaan, en toch, hoeveel variaties zijn er te construeren met het speeltuig: een gesloten beeld dat hecht aaneensluit, een open met een consequente voortgang door de ruimte. Uit het vierkant II uit 1977 in cortenstaal biedt een van de mogelijkheden van de aluminium speelplastiek, monumentaal uitgezet in de ruimte⁽⁶⁾. De consequentheid waarmee deze doordachte constructie zichzelf voortzet, dwingt bewondering af.

Een derde multipel in geanodiseerd aluminium is gebaseerd op de scherpe hoek van zestig graden en heeft een doorsnee van 44 cm⁽⁷⁾. De mogelijkheden van deze constructie zijn, als van de beide andere, steeds wetmatig bepaald en variëren van statisch tot dynamisch, van een opklimmende

(6) 115×520×150 cm.

(7) De drie objecten werden in 1978 gepresenteerd in galerie Nouvelles Images, Den Haag, op de tentoonstelling ‘Yvonne Kracht, 3 × uit het vlak’. De multipels werden aangeboden in een houten cassette; bij vervoer bleven ze dus ‘in het vlak’. Zelfs de titel van de expositie nodigde toekomstige bezitters uit tot activiteit. Het aantal bezitters bleef overigens ver onder de 25, de maximale oplage, doordat de aanmaakkosten, vermeerderd met de courtage van de galerie, te hoog werden: het loon van de precisieïnstrumentmakers, de enigen die het object perfect kunnen uitvoeren, ligt te hoog om een verdere produktie mogelijk te maken.

[p. 701]

Yvonne Kracht, ‘Opgevouwen diagonaal’, 1979, Japans papier en oostindische inkt, 96×180 cm.

reeks tot een stekelige ster. Bij alle realisaties wordt er ruimte in het beeld geïncorporeerd. Een van de vele mogelijke realisaties werd voor de Bijlmermeer monumentaal uitgevoerd in cortenstaal: Uit de driehoek I⁽⁸⁾, een op het eerste gezicht complex beeld, dat bij aandachtig toezien blijkt te berusten op de systematische voortzetting van een idee. Op strenge eenvoud.

(8) 10 KV-station, 300×500×300 cm, 1975-'76.

Het papier de ruimte in.

De verhouding van het platte vlak tot de ruimte die Yvonne Kracht zo fascineert, zou ze vanaf 1974 op een nieuwe wijze exploreren. Het papier, vanouds gebruikt om op te schrijven en te tekenen, onderwierp ze aan een tweeledig gebruik: traditioneel door het als een plat vlak te erkennen en er, bijvoorbeeld horizontaal, een lijn op neer te zetten en, in strijd met de traditie, driedimensionaal door het papier verticaal gespannen, naar voren te vouwen. Steeds opnieuw kregen getekende lijnen antwoord van vouwen in innige, wetmatige samenspraak. Zoals eerder bij de cirkel, het vierkant en de driehoek onderzocht ze maandenlang in een seriële produktie de mogelijkheden en grenzen van deze beide dimensionaliteiten; ze bleken veel meer verrassingen in petto te houden dan van een zo stil tweegesprek verwacht mocht worden.

Pas in 1979 verdwijnt het mondrianeske aspect uit haar tekeningen. In dat jaar gaat ze grote vellen dun Japans papier - formaat 96 bij 180 cm - zó betekenen en vouwen dat de lijn op het platte vlak en de door haar uitgevoerde diagonaal een op het eerste gezicht verwarrend samenspel leveren. Zo laat Opgevouwen diagonaal zien hoe de me toostindische inkt uitgevoerde diagonaal links boven begint en rechts onder zou eindigen als de actie van het vouwen haar dat niet belette. Het aantal vouwen bepaalt het meer of minder duidelijk doorschijnen van de lijn. Ook vragen de vouwen de aandacht voor de materie. Voor Yvonne Kracht heeft een tekening als Opgevouwen diagonaal vooral waarde als uiting van een dubbele actie: die van het plaatsen van de lijn en die van het vouwen. Voor de kijker geldt het produkt, veel speelser als de tekeningen van 1976, maar een even consequente neerslag van orthodox en onorthodox gebruik van papier.

In 1980 volgt een nieuwe evolutie. Dan ontstaan er tekeningen waarbij, zoals in 1979, het Japanse papier - nog steeds 96 bij 180 cm - traditioneel en driedimensionaal gebruikt wordt, maar waarbij de actie van het ‘tekenen’ wel op de kijker wordt overgedragen. Yvonne Kracht brengt het papier driedimensionaal aan en bestuurt de brede kwast tot die stuit op de vloer of tot ze hem zelfs laat vallen: een zuivere vorm van action painting. Daarom is iedere tekening gebonden aan haar plaats in de ruimte. Zo kan In de

[p. 702]

hoek, 1980, geen andere positie innemen dan een hoekplaats. De kwast werd steeds zo gehanteerd dat de verhouding van de wand tot de hoek de nadruk kreeg. En het is zelfs de vraag of de doorzichtige tekeningen, als ze worden weggenomen uit het smetteloos witte atelier en overgebracht naar een meer beladen omgeving, hun imponerende werking niet ten dele zullen prijsgeven. Het atelier van Yvonne Kracht in 1980 en '81 heeft in zover overeenkomst met het atelier van Mondriaan dat het tevens een environment is, al is de driedimensionaliteit voor haar een natuurlijker gegeven. Voor haar recente tekeningen geldt de Chinese spreuk: Ook waar het penseel niet komt, ademt de wereldgeest.

Biografische gegevens:

1931	Geboren te Rotterdam uit een Belgische moeder, afkomstig uit Gent en een van oorsprong Belgisch-Duitse vader, genaturaliseerd Nederlander.
1935	Groeit op te Brussel, op school Franstalig.
1942	Brussel, Nederlandse school.
1944	Brussel, gymnasiumopleiding, Franstalig; thuis spreekt ze Nederlands.
1948-'51	Den Haag, Koninklijke academie van beeldende kunsten, afdeling vrije schilderkunst, met als leermeesters Theo Bitter, Paul Citroen, Rein Drayer, W.J. Rozendaal en Willem Schrofer.
1951-'52	Vier maanden naar Italië. Daar contacten met Amerikaanse studenten die haar bewondering wisten te wekken voor de schilder Hans Hofmann, die zeer dynamisch vegen verf neerzette in de ruimte. Antwerpen, Hoger Instituut, afdeling vrije schilderkunst bij mevrouw Zarina, een leerling van Isidoor Opsomer. Werkte tegelijkertijd als kelnerin in een existentialistisch keldercafé te Antwerpen. Met het verdiende geld drie maanden naar Korfu.
1952	Vestigt zich te Amsterdam en sluit vriendschap met de schilders Ger Lataster en Pierre van Soest, de beeldhouwers Wessel Couzijn en Shinkichi Tajiri. De laatste wees haar door zijn werk de weg naar de abstractie.
1957	Huwelijk met de beeldhouwer Hans Verhulst, die aan de Jan van Eyckacademie te Maastricht opgeleid was door Oscar Jespers. Geboorte van een zoon. Na twee jaar wordt het huwelijk ontbonden.
1961	Verblijf van drie maanden in Frankrijk met een beurs.
1961-'62	Reis naar India. Individuele tentoonstelling in de stadsgalerie van New Delhi en van Bombay.
1968	Huwelijk met de beeldhouwer Gerard Höweler, die opgeleid werd aan de Gerrit Rietveldacademie te Amsterdam en die bij voorkeur in steen werkt. Geboorte van een zoon.
1973	Stipendium van het Ministerie van cultuur, recreatie en maatschappelijk werk.
1975	Stipendium van het Ministerie van cultuur, recreatie en maatschappelijk werk.
1976	Stipendium van het Ministerie van cultuur, recreatie en maatschappelijk werk.
Adres: Rapenburgerstraat 95, Amsterdam.

Werken in openbaar en semi-openbaar bezit:

1959	Muurschildering, latexverf, 280×2000, Amsterdam, Daniel Goedkoopschool, (o).
1969	Dakversiering, aluminiumkleurig bekledingsmateriaal over hele lengte dak, Amsterdam-noord, sporthal Elzenhagen, (o).
1974	Plastiek, hechthout op een staalconstructie (op het dak), 300×300×300. Wandobject, geanodiseerd aluminium, 300×300, allebei: Schoonhoven, Vakschool voor edelsmeden, (o). Speelhoek, hout, 50×400×200, Swammerdam, basis-school, speelplaats, (o).
1975-'76	Uit de driehoek I, cortenstaal, 300×500×300, Bijlmermeer, 10 KV-station, (o).
1977	Uit de cirkel I, cortenstaal, 120×120×120, Nijmegen, hoek O.C. Huismanstraat-Aubadestraat.
1978	Uit de driehoek II, cortenstaal, 115×520×150, Nijmegen, geschenk van Estel aan de gemeente Nijmegen, (o).
1979	Uit de driehoek III, 205×225×200, cortenstaal, Leusden, Hogere school voor gezondheidszorg (o). Uit de cirkel II, roestvrij staal, 300×200×200, Hilversum, N.O.S., hoofdgebouw, (o). Uit de driehoek IV, gelakt staal, 260×300×300, Schagen (N.H.), Provinciale Noordhollandse elektriciteitsmaatschappij, Districtskantoor, (o).

Tentoonstellingen:

In ruim twintig jaar tot en met januari 1981 minstens 52 groepstentoonstellingen waarvan 32 in het buitenland en 22 individuele exposities waarvan 5 buiten Nederland.

Literatuur:

Frits Bless, inleiding catalogus Yvonne Kracht, 1977. Een Engelstalige editie begeleidde een tentoonstelling te Baltimore, een Nederlandse een expositie in galerie Nouvelles Images, Den Haag.

Rini Dippel, inleiding catalogus tentoonstelling Yvonne Kracht, 3 x uit het vlak, galerie Nouvelles Images, Den Haag, 1978.

Yvonne Kracht, The line, the paper, the drawing, in Quad, Bulletin on Constructive and Systematic Art, 1980, jg. 1, nr. 1, juli - (Quad is een nieuw periodiek, geredigeerd door Frits Bless te Maarssen, Nederland.)

De maten van de werken, hoogte x breedte x diepte, zijn gegeven in cm. Een opdracht werd aangegeven als (o). De foto's één t.m. drie zijn van Gerard Höweler te Amsterdam, vier en vijf van Tom Haartsen te Ouderkerk aan de Amstel.