Ons Erfdeel. Jaargang 24

Pierre Cox.

Er is, in binnen- en buitenland, heel wat inkt besteed aan de figuur, de betekenis en de kunst van Pierre Cox (1915-1974). In Limburg was het bovendien gebruikelijk een bijdrage over Cox te beginnen met een relaas van de in 1951 zo roemruchtig geworden tentoonstelling De Mijn te Hasselt. Dat heeft Cox vaak doen knarsetanden. Hij voelde er niks voor te moeten fungeren als symbool of als vaandel. Hij was het zat als ruitentikker bejubeld of doodgeloofd te worden. ‘Kijk liever naar mijn werk, dáár gaat het om’ placht hij te zeggen.

En nu, meer dan zeven jaar na zijn dood, kan ik het toch niet laten te vermelden hoe in dat jaar 1951 de jubilerende kolenmijnen van het Belgische gedeelte van Limburg een kunstprijsvraag uitschreven. De Limburgse kunst in die dagen vegeteerde gezapig en zelfgenoegzaam op een aftands natuurrealisme van berkje-beekje-vennetje en op een even steriel als

[p. 604]

regionaal herkauwen van wat eenmaal de ‘Genker school’ geproduceerd had. Toen dan de jury met prof. Jozef Muls het werk van Pierre Cox bekroonde, ontstond er tumult in de zaal, een heibrand die zich over heel de provincie uitbreidde. Het werk van Cox betekende een definitieve breuk met die traditie. Het bracht, naar de woorden van dr. J. Dessers, ‘een waarachtig kunstbeeld, zuiver vergeestelijkt naar vorm en kleur, ter vervanging van het stereotype heidelandschap’.

In zijn kielzog groeide onstuimig een vernieuwde Limburgse kunst, die aansluiting zocht met de wereld. Dat werd de verdienste en meteen het fatum van Cox. Die verdienste was het gevolg van zijn superieur kunstenaarschap. Het fatum was daar een uitwas van: Cox werd al te lang en overigens met de beste bedoelingen naar Limburgse maatstaven gemeten, ook al stelde in 1951 de Nation Belge vast: ‘Hij is over het Limburgs regionalisme heen’.

In dat jaar 1951 ging hoofdzakelijk de Brusselse pers ietwat overdreven naar verwantschappen zoeken in zijn werk. Men liet namen op hem los als Cézanne en Matisse en er vielen termen als kubisme en fauvisme, ook al beklemtoonde men het hedendaagse en het persoonlijke in zijn werk. Was dit zoeken naar hokjes een onderdeel van zijn fatum? De Brusselse kranten noemden hem trouwens ‘enraciné dans le sol flamand’, in Nederland schreef men over ‘de Belg Cox’ en elders was hij de ‘Kempenaar’.

Aanvankelijk stond men wat te kijken van zijn koloriet, dat sober, delicaat, wars van exuberantie en lyrisch con sordino was. Sommigen zagen als bij intuïtie dadelijk de waarde ervan in; anderen vonden het maar minnetjes. Zelfs een Urbain van de Voorde wist niet zo direct wat te doen met die kleurgeving, ook al erkende hij vanaf

Pierre Cox.

de eerste tentoonstelling te Brussel de geconcentreerde kracht en de strenge bouw van de schilderijen. La Lanterne vergeleek het koloriet trouwhartig met ‘een tuiltje reukerwten’ en keek uiterst trefzeker naar de structuur: ‘c'est un retour en arrière pour reprendre l'art moderne à sa source’. Daarmee werd vooral de latere Cox scherp getekend: de artiest, die zonder tegenstellingen of kunstgrepen de Helleense geest en de Romaanse expressiviteit wist te verzoenen met een sterk eigentijds en universeel kunstaanvoelen.

Vooral in het werk van de volgende jaren wordt die verwantschap met muurschilderingen uit de klassieke oudheid duidelijk. De verfaanbreng, het weren van een voor zijn stijl overbodige plasticiteit, een minimum aan perspectief droegen daar o.m. toe bij. En al in 1953 ebde de tegenstand tegen zijn eigenzinnig koloriet weg. La Libre Belgique verwees naar de witte periode van Utrillo en stelde droogweg vast dat een genie ook nog meesterwerken uit kwark of klei kan scheppen. Ook Paul Haimon in De Volkskrant had oog voor de muzikale gespannenheid van die kleur: ‘waar elke stille beweging en nuance van de lichte kleuren noodzakelijk zijn om de oprechte reflex van een humane, harmonische kunst te brengen’, terwijl de in Parijs wonende Franquinet vaststelde: ‘Hierbij werd zijn kleur minder bepaald door de objecten zelf dan door de muzikale harmonie onderling’. Franquinet vestigde tevens de aandacht op de poëtische emotie in het werk van Cox. De kleur had langzaamaan bij Cox haar materialiteit verloren en verdroomde gesublimeerd in een etherische atmosfeer van een arcadische wereld, zulks in een ietwat bevreemdende tegenstelling met het werk van zijn tijdgenoten, die zich uitleefden in abstracte kleurexperimenten of gestigmatiseerd waren door de herinnering aan Dachau en Dresden of door de dreiging van een atoomramp. Cox was een pelgrim naar de schoonheid, wars evenwel van alle levensvreemd estheticisme. Dit laatste moge blijken uit de kuise maar onverbloemde sensualiteit in een reeks naaktfiguren.

Met het voortschrijden der jaren zou dit koloriet dieper gaan bloeien, mede door het opne-

[p. 605]

men van tot dan toe slechts schaars gebruikte tinten als geel, oranje en rood. Het bereikt o.i. zijn hoogbloei in de latere pastellen, waar het verstild en ingetogen naar zijn eigen timbre luistert en intens kan zinderen zonder ooit te ketsen. Meer dan elders treedt de kleur in deze pastellen op de voorgrond. Het grafische en het koloristische versterken daar elkaar tot een vaak vergeestelijkt, trillend dichterlijk koloriet, uit een bewust beperkt gehouden gamma pastelkrijtpijpjes.

Cox heeft zich geuit in diverse technieken: olieverf, tempera, aquarel, tekening, pentekening, penseeltekening, houtskool, pastel. Zijn thematiek was vrij beperkt: stilleven, strand, vooral figuren. Hoewel gebonden aan de realiteit was zijn figuratie volkomen gespeend van elke verhalende of realistische inslag. Elk werk vormde een eigen, autonome werkelijkheid ‘an sich’ op doek of blad.

Het lineaire, het grafische element is een constante in het werk van Cox. Vooral aanvankelijk domineerde deze lijn zodat enkele auteurs (o.i. overigens ten onrechte) aan de kleur slechts een hoofdzakelijk decoratieve functie meenden te moeten toeschrijven. Deze lijnvoering is in heel zijn oeuvre variërend. In zijn beste werken (en deze zijn erg talrijk) schijnen de soepele lijnen zichzelf te vormen en zichzelf uit te wissen waar dit laatste maar enigszins mogelijk is. Door deze economie bereikt hij een evocatieve, suggestieve kracht. Dit stevige grafische element schraagt ook zijn olieverfschilderijen en pastellen. De gave lijn, als verliefd op de tekening, maakt de stilte hoorbaar en vat de levendige, warme en ritmische bewegingen met de koloristische melodie in een stevige structuur. Dit was sterk opvallend in de pasteltentoonstelling van 1966. In de voorzomer 1965 exposeerde hij tussen een reeks voortreffelijke schilderijen enkele werken waarin het lijnenskelet zo geprononceerd was dat er gevaar voor ontsporing mogelijk was. In de pastellen was al tijdig dit gevaar bezworen en het grafische stramien vormde met de bloeiende kleur een resultante van krachten in één homogeen samenspel.

Een andere constante in het oeuvre van Pierre Cox is de vergeestelijking. Zijn generatiegenoten gingen doorgaans aan dit aspect voorbij. Tijdens een gesprek met hem, even vóór zijn retrospectieve in het Provinciaal Begijnhof te Hasselt in 1973, noteerden we: ‘Ik bedien mij van de uiterlijke, organische vormen die ik als exponent van de geestelijke principes wil aanwenden. Ik ben niet bekoord door het z.g. aanminnige van het thema als zodanig, maar ik wéét dat het thema zeer bruikbaar is om een geestelijke inhoud tot beelding te brengen’.

Formeel wordt deze vergeestelijking o.m. vergroot door het weglaten van perspectief, het schuwen van pasteuze verfaanbreng, de ascese in de lijnvoering en het etherische koloriet. Inhoudelijk dankt dit spiritualisme zijn ontstaan aan het feit dat Cox zich blijvend gelaafd heeft aan onvergankelijke bronnen en aan eeuwigheidswaarden. Nooit heeft hij voorbijgaande modestromingen gevolgd. Zijn werk zou het doen bij de ‘kaliskagathos’ der antieke Grieken, het zou de Franse ‘honnête homme’ van weleer naar het hart gesproken hebben, het zal ook in de toekomst hopelijk de herboren renaissancemens na dit ‘vijfentwintigste uur’ der geschiedenis aanspreken. Omdat hij waarden heeft gehuldigd, die van alle tijden zijn. Klinkt dit nu dithyrambisch? Pierre Cox zou thans antwoorden: jawel en dat mag, op voorwaarde dat de dithyrambe de waarden betreft waarvoor ik geleefd, getekend en geschilderd heb.

Luc Clerinx.