Ons Erfdeel. Jaargang 24

Ik word een ruïne in het vuur van de tijd.
De poëzie van Jan de Roek.

Op de jaarlijkse Poëziedagen in Deurle is de naam van Jan de Roek (Boom, 13 maart 1941) zelden onvernoemd gebleven. Hij verongelukte, goed dertig jaar oud, met zijn auto op 4 september 1971, op de vooravond van de 27ste Poëziedagen, waarvoor hij nog, als secretaris, het juryverslag van de wedstrijden had geschreven.

De Roeks literaire bekendheid berustte toen essentieel op zijn medewerking aan tijdschriften en literaire evenementen; een bundel gedichten heeft hij bijvoorbeeld nooit gepubliceerd, ofschoon hij in 1960 al de poëzieprijs van de Provincie Antwerpen kreeg voor het manuscript van de bundel De onhandige gedichten. Daarnaast waren gedichten van hem opgenomen in tijdschriften als De Geus (het studentenblad van de Brusselse universiteit), Impuls, Ruimten, De Tafelronde, Nul, Artisjok en Heibel, en in bloemlezingen. Samen met Jan de Roeks Verzamelde essays publiceerde Pink Editions & Productions nu de Verzamelde gedichten, geredigeerd door Jef Barthels, Michel Bartosik en Michel Dupuis.

Deze Verzamelde gedichten werden in vier delen opgesplitst. Het eerste deel is getiteld Jeunesse dorée, dat volgens de redacteurs een compilatie is van drie verschillend getitelde dichtbundels: Voelen, De onhandige gedichten en Jeunesse dorée (een vroegere versie) (pp. 19-105). Het tweede deel, Verspreide gedichten, bevat gedichten die De Roek in tijdschriften had laten opnemen, en die niet in Jeunesse dorée werden verwerkt (pp. 107-131). Deel drie, Nagelaten gedichten, bevat een selectie uit de teruggevonden, niet eerder uitgegeven manu- en typoscripten (pp.133-165), terwijl het vierde gedeelte uit door De Roek in het Nederlands vertaalde Engelse, Ame-

[p. 591]

rikaanse en Duitse poëzie bestaat. Daarbij werd ook een kort fragment uit een gedicht van H.C. Pernath opgenomen, dat De Roek in het Duits heeft vertaald (pp. 167-199).

Jeunesse dorée wordt door de redacteurs van de Verzamelde gedichten een collage-gedicht genoemd. Dit is juist in die zin dat de lange tekst van het gedicht duidelijk onderscheidbare gedeelten bevat, die bijvoorbeeld uit het geheel kunnen geïsoleerd worden, zoals één gedicht uit een bundel kan geïsoleerd worden. De vraag is echter of het De Roeks bedoeling was een collage-gedicht te schrijven. Wellicht was dit niet het geval. De praktijk waarbij drie bundels tot één geheel werden geïntegreerd waarbij afzonderlijk verschenen gedichten in de laatste versie van Jeunesse dorée herkenbaar zijn, waarbij in het nagelaten of separaat gepubliceerde werk versregels en motieven uit Jeunesse dorée verder worden uitgewerkt, of in een gecondenseerde vorm in het collage-gedicht terug te vinden zijn (bijvoorbeeld het gedicht Tekort, p. 114, dat overeenkomt met p. 94 van Jeunesse dorée), wijzen erop dat de ambitie van Jan de Roek hoogstwaarschijnlijk het schrijven van één, alomvattend en definitief Gedicht was. In die zin, met de parallellismen met andere gedichten, en ook met de onmiskenbare zwakheden in de huidige, laatste versie (‘Wie steekt zijn hand uit / naar mijn hand in het water?’, p. 97, lijkt zo net iets te pathetisch om geloofwaardig te zijn), is Jeunesse dorée een onaf gedicht, een onvolkomen, onafgewerkt opus, dat nog verder moest geïntegreerd, uitgezuiverd en aangevuld worden.

De bindende kracht in dat éne, grote gedicht is zonder twijfel de soepele, krachtige taal, die slechts zelden verzwakt, sterk retorisch, bijna bezwerend tewerk gaat, veerkrachtig, in elipsen en hyperbolen, en die vooral zeer beeldrijk is. De beeldspraak is voornamelijk vegetaliserend (een opsomming van alle namen van planten, bloemen en kruiden in de poëzie van De Roek moet een complete natuurgids opleveren), soms ook animaliserend. Het is een taal die af en toe aan die van Hugo Claus doet denken (bijvoorbeeld ook het jagers-motief), ofschoon er bij De Roek veel meer verabsoluteerd wordt. De Roek gebruikt onmiskenbaar een eigen, hoogstindividuele en persoonlijke taal, die in de eerste plaats alle taalconventies en -versimpelingen verwerpt. Vandaar ook dat De Roeks taal naar hermetisme neigt, dat precies vooral in deze beeldspraak tot uiting komt. Aspecten daarvan zijn onder meer het onconventioneel aanwenden van spreekwoorden en geijkte uitdrukkingen (bijvoorbeeld Mijn mond bijt in het zand / mijn ogen schreien waanzinnig / ten hemel’, p. 90), het laden van specifieke begrippen met een metaforische betekenis (‘de Vooruitziende Vrouwen’, p. 45, is ongetwijfeld een allusie op de Socialistische Vooruitziende Vrouwen, de socialistische syndicale vrouwenorganisatie; ‘het land van de glimlach’, p. 53, verwijst naar de gelijknamige operette van Franz Lehar en geeft De Roek de gelegenheid een aan de muziek ontleende beeldspraak te gebruiken; ‘Ik ben een ijzervlakte, een woestenij’, p. 87). Dit gaat soms zover dat er van de oorspronkelijke betekenis niets meer overblijft (‘herderlijk schrijven’, p. 50, heeft niets vandoen met een bisschoppelijke brief, maar zit volledig ingepast in De Roeks beeldspraak). Associaties van betekenissen, klanken en gevoelswaarden komen ook vaak voor (zoals in ‘Een hoofd vol mussenesten’, p. 51, waarin het begrip ‘muizenissen’ via een klankassociatie werd vervangen door een woord dat in de lijn van De Roeks symboliek ligt, terwijl de betekenis van het begrip wordt versterkt; ‘In mij snoeien de voor altijd opgegeven leprozen’, p. 61). Slechts een oppervlakkig lezer zal deze procédés als gemakkelijk, flauw, vergezocht of clichématig beschouwen.

Het Grote Gedicht dat De Roek zich aan het schrijven was, moet een gevecht met de tijd geweest zijn, zijn enig verweer tegen de tijd vooral. Of liever, het gedicht is een teken van leven, maar het houdt de dood niet tegen:

Geen grote woorden meer,
geen moeilijke woorden meer,
geen glansrijke woorden
en vooral geen krullen aan mijn letters,
laat mij duidelijker
als een sterftecijfer
beginnen te spreken (p. 38).

De nederlaag en de nutteloosheid staan hoe dan ook vast (‘Niets van wat ik schreef zal overblijven / dan desondanks, behalve en niettegenstaande’, p. 65). Méér nog: het falen is de motivatie voor het schrijven: ‘ik beken: ik ben verslagen / ik schrijf’ (p. 24).

Het schrijven is slechts een tijdelijk verweer, waarbij het zich kortstondig in de plaats van het leven en het tijdsverloop stelt:

Soms probeer ik nog met hart en ziel
de tijd met folteringen langzaam te doden,
de uren te verdunnen en met schrijven aan te lengen,
maar reeds en steeds vergruizelen mijn woorden
tegen een klaagmuur van weleer en niet meer
die het kabbelend water van de hoop de weg afsnijdt (p. 73).

Brengt het schrijven geen hoop met zich mee, dan toont het toch de aanwezigheid van leven, van bewustzijn: ‘(...) Ik ben eindiger / dan elk ogenblik, maar ik sta oog in oog / met een heelal dat ik in leven houd / zolang ik spreek, dat langer leeft dan ik’ (p. 117).

De poëzie is voor De Roek een van zich afschrijven van de tijd: ‘Omdat gij hoorbaar zijt in alle dagen / en aan alle deuren staat te luisteren / en om veel meer waarvoor geen woorden zijn /

[p. 592]

tenzij de bloemen en de dieren / die men streelt / schrijf ik’ (p. 84). De tijd is voor De Roek vooral het verlies, van de jeugd en, parallel daarmee, van de liefde. Hierbij komt de dubbelzinnige verhouding tussen taal en tijd (bij uitbreiding tussen taal en werkelijkheid/liefde) het duidelijkst tot uiting: ‘zo vaak (...) / werd gij verstikt in het kranswier / van mijn woorden, / het schadelijk, het overstemmend water van mijn stem’ (p. 20). Maar ook: ‘Geliefde, / (...) ik ben uw gevangene / met uw stem die mij de tijd niet laat / van op te tekenen’ (p. 95). Schrijven is het complement van het tijdelijke, van de werkelijkheid, het is het zoeken naar een rationaliseren, een trachten-tebegrijpen, een zoeken van een zingeving. Daarbij kiest De Roek voor de moeilijkste weg, die van de Einzelgänger. Zijn gehele poëzie is doordesemd van anarchistische en anarchiserende elementen, die zich keren tegen elke vorm van organisatie, zeker als daar een machtsfactor bijkomt (cfr. de noties jagers, soldaten, herders). Vrijzinnigheid is de keerzijde van dit anarchisme, met uitgesproken antiklerikale en zelfs antigodsdienstige uitlopers: ‘Ik weiger uw koninkrijk, uw liefdadigheid / Ik wens geen genade’ (p. 83); ‘(...) De knielende / gebeden vervelen mij, vernielen mij. Ik kan slechts verwoesten / de orde, wil ik heelhuids in leven blijven’ (p. 115). Gedichten als Don Juan, Ganymedes, Poète maudit, Dodelijk verleden en In hoc signo (pp. 115-118, 155-164) zijn regelrechte revoltes tegen het heden, met daarin vooral de massificatie die het individu verstikt in het platte materialisme, de verveling, de politiek, het leger, de vakbond, kleinburgerlijkheid, en vooral de kerk. Daarin behoort de dichter slechts ‘tot de zwaksten onder de mensen’ (p. 118).

In deze optiek tracht De Roek in zijn gedichten een zingeving voor zichzelf te ontwikkelen, niet elitair, en ook niet wegvluchtend in estheticisme: ‘Vruchteloos is elke schoonheid’ (p. 58). Het is geen spel, ‘mijn schoonschrift hier’ is eigenlijk ‘dwangarbeid’ (p. 81). De poëzie van Jan de Roek is dan ook een bij uitstek ethische poëzie, met een uitgesproken communicatief aspect in de mededeling van de eigen ervaringen. Méér kan de dichter niet doen: ‘helpende handen heb ik niet’ (p. 59).

Het problematische van de tijd schuilt voor De Roek vooral in het verlies, het verval, voor hem in de eerste plaats het verlies van de zoete illusie van de jeugd; het is het opgroeien tot volwassenheid. De tijd is ‘een mes, een dodelijk ongeluk, een erfelijke kwaal, / een smartelijk verlies, een knagende pijn, / een schrijnend leed met dove oren’ (p. 24), ‘De jaren hebben mij gepantserd en gekneveld’ (p. 59), ‘Nauwer sluiten zich de jaren / als ringen rond mijn keel / als klauwen waarover mijn adem struikelt’ (p. 80).

De tijd is het ouder worden, het geïnitieerd worden in de wereld van de volwassenen die geen tederheid meer kennen, zich inschakelen in de volle werkelijkheid en er naamloos in tenonder gaan. In De Roeks beeldspraak vindt het vuur van de jeugd en van de liefde een tegenhanger in het stollen, bevriezen, verstenen in de beknelling van de tijd, met tussenin het symbool van het water en het slijk, als de berusting in een ogenblik van zwakte.

Soms extreem revolterend, soms cynisch, soms vol passie begerend, soms grenzeloos teneergeslagen wou De Roek echter overeind blijven tegen de tijd en zijn besmetting, die de gulden glans van de jeugd heeft aangetast. Een uitkomst is er echter niet:

De tijd breekt elk spel.
Wij zijn de enige verliezers (p. 75).

Het is deze poëzie die in de Verzamelde gedichten van Jan de Roek werd samengebracht, een poëzie die - het weze herhaald - nooit kon afgewerkt worden. Dat dit werk nu allemaal bijeengebracht werd in een fraai boekwerk kan echter slechts verheugend zijn. De taalkracht, de bezieling en de oorspronkelijkheid ervan maakt deze poëzie de moeite van de kennisname waard. De enige schoonheidsfoutjes in dit boek kunnen daarom slechts de technische afwerking betreffen: het niet puntgave zet- en drukwerk, en vooral het feit dat de aantekeningen van de redacteurs bij de gedichten niet in dit boek, maar wel achteraan in de Verzamelde essays staan afgedrukt.

Mare Reynebeau / Zwijnaarde.

Jan de Roek, Verzamelde gedichten, Pink Editions & Productions, Antwerpen, 1980, 202 blz., 750 frank.