Ons Erfdeel. Jaargang 24

Kleine frontberichten uit een vergeten taalstrijd.

Wie spreekt over strijd voor het Nederlands in de 19e eeuw, spreekt meestal over de Vlaamse taalstrijd. Een strijd dus tegen het Frans en vóór het recht op gebruik van de moedertaal. Er is echter nog een ander front geweest, waarvan ik hier enige kleine berichten wil doorgeven. Daar werd ook een strijd gestreden voor het recht op gebruik van de moedertaal. De strijd was echter gericht tegen een oudere vijand: het Latijn, en het front was gesitueerd aan de universiteiten. Omdat er over die taalstrijd eigenlijk niet zo heel veel geschreven is en omdat universitaire actiegroepen altijd aardig zijn als spektakel, wil ik er hier de aandacht op vestigen. Daartoe is het nuttig om globaal de geschiedenis van de universitaire onderwijstaal en de wettelijke regeling daarvan weer te geven. Tegen die achtergrond kunnen dan en détail enkele kleine frontberichten gelezen worden.

Zoals op zoveel terreinen heeft de Franse overheersing ook voor de Nederlandse universiteiten revolutionaire veranderingen opgeleverd. De indeling der faculteiten werd ingrijpend veranderd, hetgeen met name ten koste ging van de traditionele filosofische faculteit. De Utrechtse hoogleraar J.E.L. Schröder ontlokte dat in het jaarboek van de Utrechtse academie 1823-1824 dan ook de opmerking dat ‘het domein der philosophie evenals Polen tewille van vrede en eendracht onder de naburige rijken verdeeld is’. De verdeling leverde ons de faculteit der letteren en die van de wis- en natuurkunde op, hetgeen door J. Huizinga in 1914 als ‘een heilzame navolging van het Fransche voorbeeld’ werd omschreven. Hij constateert echter ook een merkwaardige afwijking van het Franse voorbeeld, en wel het behoud van het Latijn als taal van het academisch onderwijs, ofschoon die taal in de rest van Europa wel zo ongeveer afgeschaft was voor dat doel. De Franse overheersers streelden ons weliswaar enigszins met de verwijzing naar de roem van de Hollandse filologen door de eeuwen, waarbij het Latijn zo belangrijk was. Maar eigenlijk werd het Latijn ook uit taalpolitieke overwegingen gehandhaafd, waar de Fransen ook in de huidige tijd nog steeds sterk in zijn. In het Rapport sur les établissements d'instruction publique en Hollande stelden Cuvier, gecommiteerde der keizerlijke universiteit, en Noël: c'est que le latin ayant avec le français une analogie bien plus grande que le hollandais, fournira un moyen de plus de familiariser avec notre langue nos nouveaux concitoyens, et que les académies de Hollande se trouveront moins étrangères aux autorités de l'universitaire impériale’. Dat het Latijn ongeschikt was voor modern wetenschapelijk onderwijs wisten zij ook wel, maar woog niet op tegen de Franse cultuurpolitieke belangen.

Ook na het vertrek der Fransen bleef het Latijn als onderwijstaal aan de universiteiten gehandhaafd, omdat tradities nu eenmaal een hardnekkig verschijnsel vormen. Erg stimulerend voor het onderwijs (en de wetenschap) zal het zeker niet geweest zijn, ofschoon in hun tijd beroemde geleerden als Geel en Van Heusde het als een zegen voor de ware wetenschap prezen. Voor de overgrote meerderheid van de studenten én hoogleraren was het Latijn natuurlijk een moeilijke taal en een moeizame verplichting. Het leidde tot woordelijk voorgelezen standaarddicta-

[p. 455]

ten, waarvan Huizinga opmerkt: ‘de slaperigheid, die er moest uitgaan van een in het Latijn woordelijk gedicteerd college voor een gehoor, dat niet uit vrijen lust het vak beoefende, kan ons nu nog doen geeuwen’. Voordeel daarbij was dan wel dat zo'n dictaat jaren geldig bleef en bij de student al vóór het college bekend was.

Bij de wettelijke regeling van het hoger onderwijs was in 1815 in artikel 66 gezegd: ‘De taal van welke zich de professoren in de faculteiten, met uitzondering alleen vande hoogleeraren in de Nederduitsche letterkunde en de oeconomische wetenschappen bedienen moeten, blijft bij voortduring en uitsluiting de Latijnsche; kunnende echter hieromtrent, ten aanzien ook van andere vakken, waarin dit nuttig zoude kunnen zijn, curatoren de noodige vrijstellingen geven’.

Van die mogelijkheid tot vrijstelling werd uiteraard wel gebruik gemaakt, maar dat bleven toch uitzonderingen. De meerderheid der universitairen bleef voor het Latijn. Vaak op onthullende gronden, zoals de Leidse medische faculteit die in 1828 verklaarde ‘dat het Nederlands geheel ongeschikt was voor het onderwijs der ontleedkunde, en dat medische examens in het Nederlands de eerste brug zouden zijn tot het bevorderen van de grootste kwakzalverij’. Het potjeslatijn in optima forma!

De natuur bleek echter sterker dan de leer en langzamerhand brokkelde toch de positie van het Latijn af. Dat gebeurde bijvoorbeeld door een college wel in het Latijn te beginnen, maar na enkele zinnen over te stappen op Nederlandse voorbeelden die het gehele verdere college in beslag namen. Of er waren hoogleraren die, na een half jaar met het Latijn te hebben geworsteld, het op verzoek van de studenten lieten varen, zonder dat daar dan steeds de benodigde vrijstelling voor werd gevraagd. Huizinga vermeldt dat omstreeks 1854 de meeste colleges in Groningen toch al in het Nederlands werden gegeven: ‘In de faculteit van wis- en natuurkunde werd alles in het Nederlands gedoceerd, in die der geneeskunde alles behalve de klinische lessen (hier het Latijn natuurlijk terwille van de patiënten). In de theologische faculteit werden nog in het Latijn gegeven: kerkgeschiedenis behalve die der Nederlandsch Hervormde kerk, dogmatiek, theologia moralis, hermeneutiek, kritiek en exegese van het Nieuwe Testament; in de juridische faculteit: alles wat het Romeinse recht betrof, de encyclopaedie en “natura juris”, het strafrecht en het staatsrecht om het andere jaar, al naar de stof meebracht; in de litterarische faculteit werd alles wat de klassieke letteren betrof, in het Latijn gegeven. Tezamen waren het 21 Latijnsche colleges tegenover 56 Nederlandsche.’

In Utrecht werden in 1858 nog 22 van de 77 colleges in het Latijn gegeven, dus nog slechts ongeveer 30%.

In 1876 verscheen een nieuwe Wet op het Hoger Onderwijs die in werking trad op 1 oktober 1877. Daarin kan men in artikel 80 lezen: ‘De lessen worden gegeven in het Latijn of in het Nederlandsch’. Het Latijn staat daar nog voorop, maar zonder enige verplichting, hetgeen feitelijk de afschaffing ervan als collegetaal inhield. Uiteraard was niet iedereen gelukkig met dit artikel en is er bij de behandeling in de Kamer nog verzet gerezen. Maar het amendement Saaymans Vader dat het Latijn weer als algemene onderwijstaal wilde invoeren, heeft het niet gehaald. Voor ons lijkt dat na honderd jaar volstrekt vanzelfsprekend!

Tegen de hierboven gegeven algemene achtergrond kunnen we nu wat nader bekijken hoe die universitaire taalstrijd in feite plaatsvond. Het is interessant om de argumenten vóór het Nederlands te lezen, omdat ze nog steeds geldig zijn. (Alleen zouden ze aan de hedendaagse universiteiten en hogescholen eerder tegen het Engels gebruikt worden!) Het is ook interessant om te zien hoe van de Utrechtse Universiteit herhaaldelijk tegen het Latijn geageerd werd, en hoe anders dat bijvoorbeeld in Leiden lag.

Eind 1851 (dat de brief is gedateerd op de 11e van de 11e duidt niet op een vroege carnavalsgrap) richt de Utrechtse hoogleraar C.W. Opzoomer een brief aan de Minister van Binnenlandse Zaken, die ook het onderwijs beheerde met het verzoek om zijn rectorale afscheidsrede in de moedertaal te mogen houden i.p.v. in het Latijn. Het is een krachtige en heldere brief met duidelijke argumenten en zonder clichés. ‘Weledelgestrenge Heer! Toen ik voor vijf jaar mijne betrekking aanvaardde, bediende ik mij voor mijne intreeredevoering van onze moedertaal, omdat het mij een hoogst verkeerde gewoonte scheen, dat een Hollander tot Hollanders in een vreemde taal spreken zou, die hem in ieder geval een minder geschikt werktuig is dan die, waarin hij dagelijks denkt en spreekt, en die vooral door zijne hoorders zeer onvolledig wordt verstaan. Dat mijne nieuwigheid in den geest des tijds lag, bewees het trouw volgen van het eens gegeven voorbeeld. En aan deze hogeschool en aan de andere hogescholen en athenaea werden met weinige uitzonderingen al de intreeredevoeringen in het Hollandsch uitgesproken en met veel meer belangstelling, dan vroeger geschonken werd aangehoord. Het Latijn spreken raakt meer en meer, zelfs bij de lessen en de promoties, in onbruik.

Op grond dezer feiten en om getrouw te blijven aan de beginselen, die mij toen leidden en van wier juistheid ik in deze vijf jaren nog vaster overtuigd ben, wenschte ik ook bij het nederleggen mijner rectorale waardig-

[p. 456]

heid onze krachtige moedertaal te gebruiken.’

Het verzoek om toestemming viel niet erg in goede aarde. De betrokken minister, J.R. Thorbecke, die overigens toch niet voor ingrijpende veranderingen terugschrok, antwoordt nogal zuinig en angstig voor precedenten. ‘Gij beroept u daarop, dat gij uwe intrede redevoering in het Hollandsch hebt gehouden, doch daartegen bestond geen verbod, en hoewel het gebruik vroeger mede bragt, ook bij die rede de latijnsche taal te bezigen, begon men als sints eenigen tijd daarvan af te wijken. Het was dus slechts een geoorloofd verlaten van den gebruikelijken weg.’ En verder merkt Thorbecke nog op, verwijzend naar zijn persoonlijke voorkeur die hij als minister geheel weet te onderdrukken: ‘Dus verre heeft elk rector, schoon er zeker onder waren, die de voorkeur zouden hebben gegeven aan de hollandsche taal, ik zelf mag mij daaronder tellen, de latijnsche taal bij de overdragt zijner betrekking gebezigd.’

Nadat Opzoomer aldus op zijn vrij algemeen gestelde verzoek om het Nederlands te mogen gebruiken nul op het rekest had gekregen, probeerde hij het nog eens. Nu probeerde hij het met het bijzondere argument, dat het onderwerp van zijn rede slechts ten koste van veel tijd en op geforceerde wijze in de Latijnsche vorm gedwongen kon worden. Als onderwerp noemde Opzoomer aan minister Thorbecke ‘Burke's Staatkundige Beginselen, en de wijze, waarop hij ze in geheel zijn leven heeft toegepast en gewijzigd, vooral ten opzigte van den Noord-Amerikaanschen opstand en van de Fransche omwenteling’. Hij voegt er aan toe: ‘Daarover in onzen tijd goed duidelijk zelfs, tot een Hollandsch gehoor in de Latijnsche taal te spreken, is, ik durf op Uwe toestemming rekenen, onmogelijk’.

Nu, die toestemming kreeg hij niet, want een week later antwoordde Thorbecke dat hij geen reden ziet om af te wijken van het voorschrift. Hij twijfelt er niet aan dat Opzoomer alle beletselen zal weten te overwinnen en bovendien uit het gebied der nieuwere staatkunde hebben gesproken.

Het bleef echter broeien in Utrecht. Twee jaar later, in december 1853, sturen de Curatoren der Hoogeschool te Utrecht aan de Minister van Binnenlandse Zaken een brief door van Prof. G.J. Mulder, met positieve reactie van de Curatoren. Prof. Mulder verzoekt in zijn brief net als Opzoomer om het Nederlands te mogen gebruiken voor zijn rectorale rede. Mulder kan in zijn brief zelfs de schijn van achting voor het Latijn niet meer opbrengen, maar bovendien is hij een zelfbewuste B-wetenschapper die het Latijn niet nodig heeft en niet beheerst. ‘De latijnsche taal is niet meer de taal der geleerden, voornamelijk wel, omdat onze tijd wel kundigen eischt, maar geene geleerden meer duldt: een groot voorregt van dien tijd. Zonder mij thans te begeven in het algemeen onderzoek der vraag, of het handhaven der latijnsche taal in Nederland niet tot de laatste stuiptrekkingen behoort, die de geletterde wereld aanwendt, om eene zaak, die opgeheven is, nog te rekken in haar kwijnend bestaan, mag ik van mij zelven verkaren, zoodanig latijn, als kiesche ooren niet kwetst, niet te kennen. De reden is deze, dat in de natuurwetenschappen, welke ik ambtshalve verpligt ben te beoefenen, geen mensch meer latijn spreekt of schrijft. Voor zoo verre ik nu een niet geheel onbekwaam beoefenaar der natuurwetenschappen mag wezen, ben ik in dezelfde mate de latijnsche taal meer ontgroeid. Ik kan mij er niet over schamen, want het was het uitvloeisel van de vervulling mijner ambtspligten’.

Ook hij wijst nog op het feit dat de hoorders van het Latijn maar weinig zullen verstaan en dat het met zijn sprekersplezier ook wel gedaan is, als de toespraak in het Latijn moet. De curatoren sturen het verzoek dus door, met de aanbeveling voor positieve beschikking. Maar de opvolger van Thorbecke, minister Van Reenen, antwoordt binnen twee weken dat hij ‘zich bezwaard acht den wensch van den Hr. Mulder bevorderlijk te zijn’. Het argument is ingewikkeld verpakt, maar komt er simpel op neer dat het nog nooit eerder goedgekeurd is om van het Latijn af te wijken en dat het daarom dus nu ook niet kan.

De Haagse, centralistische aanpak in universitaire zaken is dus niet van vandaag of gisteren. Mogelijk heeft daarbij ook nog een rol gespeeld de brief die de Curatoren der Hoogeschool te Leiden in maart 1853 naar de minister hadden gestuurd. In die plaats had in oktober 1852 een medicus, N. de Keyzer, verlof gevraagd om zijn dissertatie in het Nederlands te mogen schrijven ‘omdat de kennis van het door hem behandelde onderwerp vooral van belang kan gerekend worden voor hen die de Verloskunde in ons Vaderland uitoefenen en waarvan de meerderheid namelijk de Stedelijke en Plattelands Vroedmeesters en Vroedvrouwen met de Latijnsche taal geheel onbekend zijn’. Uiteraard ontving hij ongeveer per kerende post antwoord uit Den Haag, en wel dat het Latijn voorschrift was en bleef. Wel kreeg hij daarbij de tip om zijn proefschrift tot het absolute minimum te beperken, namelijk tot ‘uitgewerkte observatien’. Maar wel in het Latijn. Zijn boek kan hij dan gewoon in het Nederlands laten verschijnen, maar niet als dissertatie.

Deze weinig stimulerende Haagse reactie werd in Leiden zeer positief ontvangen. Immers, volgens de brief van Curatoren ‘heeft de Senaat ons zijn genoegen betuigd over deze met zijn gevoelen geheel overeenstemmende beschikking’. De Leidse

[p. 457]

geleerden werpen vervolgens een blik vol afschuw naar de Utrechtse collega's en menen de minister op de bedenkelijke gedragingen in Utrecht te moeten wijzen. Zij menen ‘niet onopgemerkt te mogen laten dat men bepaaldelijk te Utrecht een ander gevoelen schijnt te zijn toegedaan, vermits aldaar in den laatsten tijd onderscheidene in het Hollandsch geschreven en daar achter in dezelfde taal gestelde theses tot het verkrijgen van den Doctoralen graad zijn uitgegeven en verdedigd, zonder dat het blijkt dat tot deze afwijking van de bestaande vorderingen de vereischte Autorisatie is verstrekt’. Een nogal onsympathieke brief, derhalve, die duidelijk anders is dan de begeleidende brief van de Utrechtse curatoren bij het verzoek van Mulder. Bemoeizieke bekrompenheid tegenover moderne ruimdenkendheid.

Ook de Utrechtse studenten lagen in deze taalstrijd vóór op hun Leidse lotgenoten. Van de laatsten vermeldt Huizinga (Verzameld Werk, deel VIII, p. 183) een brief uit 1860, waarin studenten in de rechten verzoeken het gebruik van het Latijn af te schaffen. Zes jaar eerder al, in 1854 richtten een 156-tal studenten in de godgeleerdheid aan de Utrechtse Hogeschool een adres aan de Minister van Binnenlandse Zaken. Zij gaven daarin te kennen ‘dat sints lang de studentenwereld behoefte voelt aan een akademisch onderwijs, niet langer gewrongen in het knellend keurslijf eener taal, die aan den vooruitgang der wetenschap vreemd is gebleven, maar getooid in de natuurlijken en daarom voor Nederlanders onmisbaren vorm der levende moederspraak’. Het adres was ook bedoeld als tegengeluid tegen het advies van de theologische faculteit die, kort tevoren, op een vraag van de regering had geadviseerd ten gunste van het Latijn. De studenten zijn tevens ‘doordrongen van het bewustzijn, dat de inrigting van het hooger-onderwijs eene zaak is, waarbij, meer dan eenig ander, de student belang heeft, en waarvan de gebreken meer dan door eenig ander, door hem worden gevoeld’. Hetgeen ook een eeuw later als een opmerkelijk modern argument gold! Het zal geen verbazing wekken dat de studenten wijzen op Opzoomer als een van de mannen die de onredelijkheid van het gebruik der Latijnse taal met klem hebben betoogd. Hij wordt daarin gelijk gesteld met Macauly. In hun optimisme gaan de studenten er van uit ‘dat de sedert meer dan vijf en twintig jaren beloofde en vurig gewenschte hervorming van ons hooger-onderwijs thans weldra schijnt te zullen tot stand komen’. Ze hopen dan ook dat de minister bij die wetshervorming met hun wens voor gebruik van het Nederlands rekening zal houden. Die wens wordt zelfs door de Duitse studenten in Utrecht mede onderschreven. Helaas hebben ze, zoals we in het begin van het verhaal zagen, nog wel tot 1876 moeten wachten.

Als we nu deze kleine frontberichten overzien (en ongetwijfeld zijn er nog vele andere in de archieven te vinden!), dan vallen enkele punten op. Allereerst is daar het opmerkelijke verschil tussen Utrecht en Leiden wat het standpunt van de curatoren betreft. Utrecht vertoonde in deze universitaire taalstrijd een aanzienlijke activiteit in vooruitstrevende zin, tegenover een bedenkelijke bekrompenheid in Leiden.

De ministeriële reacties zijn, min of meer voorspelbaar, negatief. Gegeven het feit dat er een voorschrift is, dient dit gehandhaafd te worden. De ambtelijke angst voor het precedent verlamt verder alles. De voorstanders van het gebruik van de moedertaal gebruiken verschillende argumenten. Zij wijzen op de verstarrende werking van vertalingen naar het Latijn, tegenover de natuurlijke bewegingsvrijheld van gedachten, geuit in de moedertaal. Ook gaan zij, hetgeen een modern communicatief standpunt mag heten, uit van de behoeften van lezer en toehoorder. Buiten de universiteiten was het Latijn al helemaal een uitgestorven zaak. Tenslotte is een enkeling zo eerlijk op te merken dat wat hem betreft ook binnen de universiteit het Latijn niet bestond.

Zij hebben allen met vreugde in 1876 in de nieuwe Wet op het Hooger Onderwijs gelezen dat ook de moedertaal voortaan voor de universitaire plechtigheden gebruikt mocht worden.

A.J. Vervoorn / Eindhoven.

-	De gegevens voor § 2 zijn geput uit: J. Huizinga, Verzamelde Werken VIII, Haarlen, 1951.
-	Voor het opsporen van de archiefstukken uit § 3 dank ik hartelijk Drs. E. van Laar van het Rijksarchief in Den Haag.