Ons Erfdeel. Jaargang 24

Je lacht je rot.

De debuutbundel van Eva Gerlach, Verder geen leed, is nu eens een uitgave waarin de afzonderlijke gedichten hun kracht krijgen door de compositie van de gehéle bundel.

Verder geen leed bestaat uit zeven onderafdelingen die twee tot zeven gedichten bevatten. Die gedichten op zich zijn opgebouwd uit twee (soms meer) kwatrijnen. Heel gaaf van structuur zijn die kwatrijnen. Heldere en vaak korte zinnen geven in eenvoudige bewoordingen een situatie weer (‘Hij eet niet meer. Ik heb het zat. Wij mogen / geen dokter bellen. Ik geloof het wel’) Achter de eenvoud doet zich een hele belevingswereld open (‘Zijn huid is zwart geworden over hem / en zijn gebeente is van dorheid ontstoken’ uit het zelfde gedicht, p. 49). J. Bernlef in Haagse Post van 20-10-1979: ‘De afzonderlijke kwatrijnen werken zelden naar een afrondende conclusie of pointe toe. Die krijgen zij pas bekeken binnen het geheel van de cyclus en in het nog grotere geheel van de bundel. De gedichten overtuigen omdat ze steeds van een concrete situatie vertrekken, de dichteres een goed oog voor details heeft en haar rijm, door een steeds wisselen van het aantal versvoeten, nauwelijks nadrukkelijk hanteert, waardoor haar poëzie nergens een mechanische indruk maakt. Emoties worden, zoals de titel al belooft, met understatement onder woorden gebracht’.

Bernlef ziet in Verder geen leed ‘de bewustwording van een kind’. Daar ben ik het niet mee eens. Als de gedichten hun kracht krijgen door de compsitie van het geheel, moet die compositie ook in de analyse betrokken worden. Laten we die nagaan. De onderafdelingen van Verder geen leed zijn als volgt:

I. Tiger Moth, 5 gedichten, centraal thema: ‘vliegen en vallen’, bijthema: ‘dood’;

II. Eeuwig leven, 6 gedichten, centraal thema: ‘de onrust veroorzaakt door het voorbije moment’;

III. Gevaert Ridax, 5 gedichten over de moeder, centraal thema: ‘ik ga weg - ga maar weg’;

IV. Een heer in een ver land, 2 gedichten over de vader, centraal thema: ‘ver’;

V. Een metgezel, 5 gedichten over een man in haar nabije leefomgeving, centraal thema: ‘dreiging onder mom van aandacht’;

VI. De gording rot, 4 gedichten, centraal thema: ‘verval’;

VII. Hai boer hai, 5 gedichten op een absurd thema.

De eerste twee afdelingen zijn duidelijk gedicht vanuit het perspectief van een kind; het ‘ik’ is klein. De derde gaat ook wel over de kindertijd, maar is geschreven vanuit het perspectief van iemand die terugkijkt naar de moeder van toen, - en bovendien in staat is ook als volwassene te reflecteren op de relatie met de moeder van nu; de ‘ik’ is groot. De vierde en de vijfde zijn weer duidelijk gedicht vanuit het perspectief van het kind, met klein ‘ik’. Over VI en VII dadelijk.

Een middendeel waarin gereflecteerd wordt op een moederbeeld van vroeger en nu, wordt breeduit geflankeerd door twee en twee andere delen, waarin vanachter kinderogen herinnering zich mengt met vage, maar wel zeer beklemmende gevoelens van bedreiging en onheil. Juist in deel III ontbreken die gevoelens. Daar is wel sprake van argwaan, van een moeder die onder het mom van lieve gebaren meer het prototoype is van de Schreckliche Mutter, van de vasthoudende, van de vraat-

[p. 432]

zuchtige die haar eigen broed psychisch verslindt. Zij woont vlak aan zee, en gaat nog steeds ‘uit jutten met dood tij’. De ik voegt haar toe: ‘kom maar nooit terug’. Zij zegt telkens weer: ‘Nu kom ik nog één keer en dan niet meer’. In het eerste gedicht van de reeks herinnert de ik zich haar aan de hand van een foto ‘Ik zit op haar buik en klamp mij aan haar vast’. Maar aan het vastklampen dat een kind ooit deed, ontleent de moeder verder het hele leven het recht om op haar beurt het kind vast te klampen.

‘Vannacht reed je de kamer in, je droeg
een gele jurk, die liet je boezem bloot.
Ik zei “Je bent verdomme twee jaar dood,
ga maar weer weg”; je stapte af en vroeg

“Ben ik ie moeder niet, op wie je joeg
met je schepnet, je mond vol woorden, vroeg
en spade? Kom maar gauw op schoot.”
Ik klom en klom maar god, wat was je groot’ (31).

Het ik wil los, maar kan niet los, moeders macht is te sterk. In de flankerende delen overheerst een andere macht die niet loslaat: herinnering. In deel II herinneringen aan kleine jeugdzaken: een sigarenkistje waarin de ik bewaarde wat het angst aanjoeg: hagedissen, een skelet van een boktor, herinneringen aan een nieuwe bril, aan de wasvrouw die psalmen zingt (een dampige allusie op ‘Moeder de vrouw’ van Nijhoff), aan kreeften in kokend water die niet dood willen. Hun ‘hoog doordringend zingen’ achtervolgt het ik in droom.

Essentie van de reeks is de tijd als veelvraat, snelvraat. Herinneringen kunnen de tijd vertragen, terughalen. Als de tijd zo maar door zou gaan, zou dat betekenen ‘dood’. ‘Ook ik bevond mij / in doodsgevaar; steeds groeide ik uit mijn kleren’ (21). Het slotgedicht beschrijft een open horloge: ‘de onrust zag ik in haar huis bewegen’. Passerende tijd = onrust-wekkend.

Daarmee correspondeert het deel aan de andere kant van het moedermiddenluik: twee gedichten over vader. In het eerste van die twee wordt hij verbonden met ‘zon’: ‘zijn haar was rood en waaide als een vlag’, ‘zonsondergang’: ‘en daar kwam hij over het water (...) iedere avond later’. In het andere vadergedicht is hij een heer geworden in een ver land die niet meer terugkomt. Gepasseerde tijd, zon is onder, wat rest is herinneren.

Voor de reeks Eeuwig leven staat de eerste: Tiger Moth. De ik vliegert, valt uit een schroefduik, probeert een Tiger Moth model uit dat valt, observeert vliegende mieren die vallen of zelfs niet eens een vliegpoging wagen. In het openingsgedicht wordt het vlieg(er)motief geliëerd aan het doodsthema, heel ingenue en heel geraffineerd, via Van Eycks De tuinman en de dood: ‘Ik ging ook dood, al was ik nog een kind / de tuinman zei: Eens word je meegenomen’ (11).

De thematiek van de reeks in zijn geheel, wie vlieg(er)t zie toe dat hij niet valle, komt mutatis mutandis terug in de vijfde reeks, Een metgezel. Daar is het kind bij voorbeeld aan het schommelen. De metgezel, soms aangeduid met ‘jij’ en soms met ‘hij’, zwaait het op. ‘“Spring” / riep je, en ik sprong. Je ving me niet’ (40). Bijna alle elementen van de vorige reeksen komen als een detail in deze vijfde terug: het strand (waar de moeder jutte, en waar nu de ik in wordt vastgegraven), de skeletten van vroegere dieren (het skelet van een boktor is nu het sediment van een wortelpotige), de op te eten waterdieren met hun onheilspellende bijtoon (de kokende kreeften in I, de mosselen in V). Een nieuw element is bovenhalen. De metgezel graaft versteende dieren op. 's Nachts dregt hij geheimzinnige dingen uit de sloot. Bovenhalen staat tegenover inkuilen. De ik metselt hij vast in een gegraven gat op het strand. Deze tegengestelde beweging herinnert aan die uit reeks III: de ik wilde los, de moeder zette vast, de metgezel graaft op maar de ik graaft hij in. Bovendien is één gedicht uit V associatief verbonden met III (waarin de moeder in kwalijke termen beschreven lag): een gedicht over de vergiftigende uitwerking van ‘moederkoren’, ‘Ziekte bracht het’.

Zo krijgt men wat de eerste vijf delen betreft, deze constructie:

-	middenin deel III met de moederparadoxen in volwassen perspectief;
-	meteen links en rechts daarvan Eeuwig leven en Een heer in een ver land, met als gemeenschappelijk thema: de ‘benauwdheid van het voorbije’, in kind-perspectief;
-	daar weer links en rechts van Tiger Moth en Een metgezel, die als gemeenschappelijk thema hebben: ‘verwachtingen gekoppeld aan bewegingen opwaarts en omhoog - de dreiging van de tegengestelde beweging grondwaarts, vallenderwijs’, in kindperspectief;
-	V is echter niet alleen tweede stuk van rechterluik, maar ook tevens afsluiting: door de herhaling van motieven die in de eerste vier delen ook spelen.

Na die afsluiting is de ik klaar om een nieuwe sprong te maken. Het is afgelopen met het kindperspectief, en met de herinneringen. Deel VI is gedicht vanuit een kennelijk volwassen, maar verder tijdloos ik. Hoofdthema is ‘ondergang’. Een gedicht over het verval van een ‘zij’: ‘haar haar valt uit’; over het verval van een ‘hij’: ‘zijn gebeente is van dorheid ontstoken’; geflankeerd door twee gedichten over het verval van een huis voor mensen (‘de gording rot’) en voor vogels. Het doodsthema dat

[p. 433]

bijmotief was in de reeks die liep van I tot en met V, bereikt hier dus een dramatisch hoogtepunt. Het zou althans dramatisch zijn als de verwoording van deze vier gedichten niet zo vlak tegen het ironische aanlag (en ironisch waren ook de titels van I tot en met V, van de bundel in zijn geheel, van de meeste observaties uit I tot en met V). Maar goed, evenzozeer toch dramatisch: demente zij en hij, rottende gording, dode vogeltjes. Het ligt in de lijn van de bundel, zozeer doordacht immers, dat er een afsluiting moet komen die ‘terughaalt’. Eva Gerlach heeft die gezocht in het absurdistische. In de laatste reeks spreekt een dame met ringbaard de ik aan, loopt iemand weg over water, knipt een ondermaats mens het licht aan met zijn wandelstok. Dat dit absurdistische net niet omkantelt in het jolige, komt door de twee laatste gedichten, die alle relaties uit de voorgaande reeksen van de bundel weer door elkaar weven. In het ene laatste gaat de ik naar bed met een zowat zieltogende vaderfiguur (‘Je had hem staan. / Kijk eens wat Papa voor zijn kleine meisje heeft?’), en in het andere laatste roept een inmiddels oudgeworden ik de Heer aan: ‘kom op, waar ben je?’ (vgl. het gedicht uit I over de wasvrouw: ‘O, onzer zielen Here, verlos Gij uw kinderen’. Bij alle herkenningselementen voor de lezer laten deze twee slotgedichten toch veel te raden over. Ik vind ze fascinerend. Ze passen perfect in de structuur als raadselige afronding. En van de structuur van deze bundel kan ik alleen maar beamen dat zij volmaakt is: het geheel is meer dan de som van de delen.

Hanneke van Buuren.

Eva Gerlach, Verder geen leed. Gedichten, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1979, 60 blz.