Ons Erfdeel. Jaargang 24

Guido Gezelles Verzameld Dichtwerk.

De Nederlandsche Boekhandel heeft gemeend dat er geen betere bijdrage tot het Gezellejaar 1980 mogelijk was dan een nieuwe uitgave van zijn Verzameld Dichtwerk. Zij kwam tot stand ‘in het kader van het Centrum voor Gezellestudie bij de Universitaire Faculteiten Sint-Ignatius te Antwerpen, met de steun van het Ministerie van Nederlandse Cultuur, mede onder de auspiciën van het Gezellegenootschap, Kapellen’. In de redactie zijn de onderscheiden tendensen, die bij de Gezellestudie tot uiting komen, vertegenwoordigd. Zij bestaat uit J. Boets en zijn medewerkers K. de Busschere, P. Couttenier, Chr. D'Haen en J. de Mûelenaere. De uitgave zal acht delen omvatten. Deel 1: Dichtoefeningen / Kerkhofblommen en Deel 2: Gedichten, Gezangen en Gebeden & Kleengedichtjes / Liederen, Eerdichten en Reliqua zijn reeds verschenen.

De hele verzameling wordt ingeleid door een voortreffelijk en rustig uitgeschreven synthetisch artikel van R.L. Lissens, ‘omtrent de poëzie van Guido Gezelle’, die in al haar aspecten belicht en geduid wordt. Niet alleen tegen de achtergrond van plaats en tijd, maar ook, en dat lijkt op zijn minst even belangrijk, vanuit een verantwoorde benadering van Gezelles allesbehalve éénvoudige persoonlijkheid. Voor de toelichting van de uitgave stond J. Boets in, terwijl A. Keersmaekers voor de inleiding tot Vlaemsche Dichtoefeningen en E. Lanssen voor die tot Kerkhofblommen zorg droeg.

Deel 2 wordt op dezelfde manier gepresenteerd. J.J.M. Westenbroek heeft zich evenwel beperkt tot een bespreking van enkele detailproblemen i.v.m. Gedichten, Gezangen en Gebeden en verwijst voor een diepgaander ontleding naar een aantal studies, ook van zijn hand, die vroeger verschenen zijn. Het gevaar zit er wel in dat de meeste kopers van Verzameld Dichtwerk die studies niet zullen kennen en ook niet over voldoende vrije tijd beschikken om de werken waarnaar verwezen wordt te raadplegen. Daarentegen hebben de inmiddels overleden B.F. van Vlierden een breed opgevatte en diepgaande verhandeling over Gezelles Kleengedichtjes en J. Boets over Liederen, Eergedichten en Reliqua geschreven.

Waar een uitvoerige detailkritiek in een algemeen cultureel tijdschrift wenselijk noch mogelijk is en aan de gespecialiseerde Gezelleperiodieken dient voorbehouden te worden, moeten wij het bij enkele meer algemene beschouwingen laten. Een eerste betreft de volledigheid van Gezelles bijdrage tot ons poëtisch bezit. De nieuwe uitgave is dus Verzameld dichtwerk getiteld. Volledig Dichtwerk had ook gekund, maar sloot een risico in. Sinds de publikatie van Guido Gezelles Volledige Werken in 1930-1935, zijn nog ettelijke onbekende gedichten van zijn hand aan het licht gekomen. Wie durft te verzekeren dat nieuwe vondsten definitief zijn uitgesloten?

Gezelle heeft op aanvraag veel gelegenheidswerk afgeleverd, dat slechts in beperkte kring verspreid werd en zelden onder het oog van echte poëziekenners en -liefhebbers kwam. Die verskunst heeft niet meer dan een sociale functie vervuld. Zij werd veeltijds op gedachtenisprentjes en losse bladen gedrukt of zo van het handschrift op een familievergadering of feestviering voorgedragen. De oorspronkelijke tekst werd ergens als particulier eigendom opgeborgen en is daar onaangeroerd blijven liggen, tot een gelukkig toeval hem weer in de openbaarheid bracht. Zo is het ongeveer ook vergaan met het verloren gewaande Gezelle-archief van de familie Verriest, dat verleden jaar in het Engels Klooster te Brugge weer aan het licht kwam.

Aan de nieuwe uitgave van Gezelles Verzameld Dichtwerk is twintig jaar onderzoek en voorbereiding door het Guido-Gezelle-Genootschap en het Centrum voor Gezellestudie te Antwerpen voorafgegaan. In de jongste decennia zijn meer afzonderlijke studies in boekvorm of als bijdragen in tijdschriften aan

[p. 422]

Guido Gezelle (1830-1899).

hem gewijd, dan de eerste halve eeuw na zijn overlijden opgeleverd heeft. Die blijvende belangstelling bewijst dat Gezelle door iedere nieuwe generatie als een groot en boeiend kunstenaar ervaren wordt.

In de eerste plaats om de artistieke betekenis van zijn poëzie. Maar niet alleen om die reden. Zijn verschijning in het negentiende-eeuwse Vlaanderen, waar zijn werk tegelijk als de finale van een landelijke symfonie en de inleiding tot een modern existentialistisch kwartet overkomt, boeit niet uitsluitend om zijn lyrische waarde. Het is meteen een uitdaging voor de taalwetenschapper, socioloog en psycholoog. Gebogen over een mens, die aanvankelijk een ongecompliceerde, door een agrarisch milieu gevormde en vrij doorzichtige persoonlijkheid schijnt, komt men als lezer na een diepere kennismaking en peiling, tot de vaststelling dat hij niet alleen méér dan een dichter bij de genade Gods, maar bovendien ook een mysterieuze en gekwelde tobber is geweest.

Om dié vaststelling lijkt een uitgave van zijn volledig dichtwerk verantwoord. Men kan zich in de plaats van een literatuurvriend stellen, die alleen voor de esthetische waarde van Gezelles poëzie belangstelling heeft. Voor hem zou een uitstekende bloemlezing volstaan. Rekening houdend met de verzenbundels die tijdens zijn leven verschenen, is het duidelijk dat hij zijn gelegenheidspoëzie, zij het misschien op andere gronden, evenzeer als zijn persoonlijke belijdenislyriek en superieure spelerij met de taal gewaardeerd heeft. De enige uitzondering vormt Rijmsnoer, om redenen waar men ten dele het raden naar heeft. Mogelijk wegens de omvang van de bundel, die een verklarende lijst van ruim tachtig bladzijden ‘woorden, namen en zaken’ bevat. Mogelijk ook omdat het estheticisme dat in de tweede helft van de negentiende eeuw zo'n gewichtige invloed uitoefende, zich heeft doen gelden.

In het nu verschijnende Verzameld Dichtwerk worden de teksten gedrukt zoals ze staan in de laatste uitgaven die Gezelle nog onder de ogen heeft gehad of voorkomen in het handschrift dat hij nagelaten heeft. Merkwaardig is wel dat er van talrijke gedichten verscheidene varianten bekend zijn. Hij had de gewoonte, waarin hij door zijn neef Stijn Streuvels nagevolgd en zelfs overtroffen werd, zijn werk van uitgave naar uitgave door te nemen, bij te passen en weleens grondig te veranderen. Als dichter verschijnt hij als een perfectionist. Die meeste wijzigingen blijken voor de moderne lezer verbeteringen te zijn. Ofwel wordt de waarneming concreter geformuleerd of verhoogt de nieuwe verwoording de klankkleur en ritmische bewogenheid van het gedicht.

Tenslotte nog een uitweiding over Gezelles taal en de moeilijkheden waartoe ze vaak aanleiding geeft. Zoals hij zijn taal van de lippen van het gewone volk afgeluisterd, gevormd en vervolmaakt heeft, werd het door niemand voor of na hem gedaan. Hij heeft ze aangevuld, verrijkt en fijner geschakeerd door ontlening van woorden en zegswijzen, die hij uit oude geschriften, gebeden en verhalen overnam en bestendig naar zichzelf luisterend, heeft hij een ideaal uitdrukkingsmiddel geschapen voor zichzelf. Maar dat Vlaams, zo sprankelend van echt, nog onbezoedeld en onversleten leven vóór hem, zo nieuw dat hij er een volstrekt eigen wereld mee opbouwen kon, was voor anderen van bij het begin een min of meer dode taal, die wel een bepaalde inhoud kon suggereren, maar nooit de onbetwistbare zekerheid bood dat zij niet verkeerd begrepen werd.

Vandaar dat er onder de ter zake bevoegde Westvlamingen, en zulke komen er bij de redactie die voor Verzameld Dichtwerk verantwoordelijk is verscheidene voor, niet altijd eensgezindheid omtrent de juiste begrips- en gevoelsinhoud van Gezelles woord bestaat. Dat blijkt opnieuw uit een recensie van Dr. F. Debrabandere, die in De Leiegouw (maart 1981, blz. 152-153) verscheen.

Andere gevallen uit Deel 2 zijn b.v.: ‘Hier! Mijn kind! 't Is nacht, de koude / straalt in 't geeselen van den wind.’ Als equivalent van straalt wordt striemt opgegeven. Wij zouden aan bijt de voorkeur geven. Striemen legt te veel nadruk op de beweging. De Westvlaming zal zeggen: de koude bijt in mijn vlees. 't is bijtend koud. Een ander voorbeeld: ‘Ge en zijt, ja, noch ik, niet vervrozen!’ (371) wordt verklaard als: ‘ge'n zijt van geen kleintje vervaard’. Wij horen er de vaststelling in: ‘Gij zijt niet zo naïef, niet zo hulpeloos’.

Het zijn details natuurlijk, voer voor specialisten, dat weldra slechts weinigen zal boeien. Maar ze wijzen op de vele moeilijkheden die een uitgave van Gezelle eerlang zal opleveren en nu reeds veroorzaakt tachtig jaar na zijn overlijden.

André Demedts.

Guido Gezelle, Verzameld Dichtwerk, Deel 1: Dichtoefeningen / Kerkhofblommen, Deel 2: Gedichten, Gezangen en Gebeden & Kleengedichtjes / Liederen, Eerdichten en Reliqua, De Nederlandsche Boekhandel, Antwerpen / Amsterdam, 1980.