Ons Erfdeel. Jaargang 24

Geur der droefenis (A. Kossmann).

De omvangrijke roman Geur der droefenis van Alfred Kossmann, die in 1980 verscheen, begint een paar jaar voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog aan een wieg en eindigt, ruim veertig jaar later voor de beeldbuis. Dat is een lange periode. De romans van de laatste Jaren en zeker van de jongere generatie auteurs kenmerken zich juist door een temporele concentratie. Toch is Geur der droefenis geen roman die een overzicht biedt van een tijdvak dat rijk was aan ingrijpende gebeurtenissen en ontwikkelingen: de al genoemde oorlog, kort daarna de Koude Oorlog en de maatschappelijke veranderingen van de jaren zestig. Alleen de Tweede Wereldoorlog fungeert in het tweede deel van het boek als decor. Daarna wordt de verhaalhandeling toegespitst op de particuliere ontwikkelingen van de hoofdpersonen en wordt de tijd bijzaak.

Kossmanns boek, bestaande uit zes, niet even lange delen, kan worden opgevat als de ontwikkeling van een verhouding, of juister: van een liefde. Thomas Rozendaal staat aan de wieg waarin het kind van zijn nichtje Henriëtte ligt. Zij is getrouwd met een NSB-er. Tijdens de oorlog verraadt hij Thomas' vader, die de edele opvatting koesterde de Nazi's te kunnen bestrijden door een boekje te schrijover het werk van Lessing als humanist. Henriëtte voelt zich verantwoordelijk voor deze dood door schuld van haar man, die overigens nog tijdens de oorlog aan kanker overlijdt, temeer daar zij vroeger was opgegroeid in het huis van Thomas' ouders. Het zijn deze twee polen die hun relatie zal bepalen: enerzijds is er de grote vertrouwdheid van neef en nicht, van de oudere vrouw die de jongen laat kennismaken met de liefde, anderzijds zorgt Henriëttes schuldgevoel ervoor dat de verhouding van haar met Thomas na de oorlog licht sado-masochistisch gekleurd wordt. Om zich aan hem te kunnen geven, wil ze vernederd worden. Door Geur der droefenis loopt geen uitgewerkte chronologische lijn, soms worden er jaren overgeslagen. Eigenlijk is het boek een aaneenschakeling van korte episodes. Kossmann is er heel goed in geslaagd om dat centrale gegeven van het huwelijk dat de kiemen van een mislukking in zich draagt, uit te werken. Thomas verlaat Henriëtte in feite nooit, tot aan haar laatste, ongelukkige jaren, - zij is schizofreen geworden -, blijft hij met haar verbonden. Alleen is Thomas nim-

[p. 269]

mer in staat zich te onttrekken aan zijn woorden die hij aan de wieg uitsprak: ‘Het leven is niet zwaar maar zéér vervelend’. Daardoor wordt hij een buitenstaander, iemand die als een toeschouwer naar de werkelijkheid kijkt. Het beste wordt die gescheidenheid van beleving en ervaring geïllustreerd in de passages over het bombardement op Rotterdam: ‘Ik ben toerist in dit leven, ik hoor er niet maar ik ben er wel nieuwsgierig naar’. Dat betekent overigens niet dat de lezer te maken heeft met een vrijbuiterige hoofdpersoon, integendeel: Rozendaal is zeer serieus en raakt door zijn baan, hij is schrijver/journalist, betrokken in academische discussies die o.a. over de al genoemde dualiteit gaan. Pas als hij terug kan kijken, het verleden kan overzien, ontstaat er soms een harmonie die de realiteit hem niet bieden kan.

De verhouding van Thomas en Henriëtte ligt ingebed in de stroom van gebeurtenissen die zich voltrekken rond de andere hoofdpersonen van Geur der droefenis. Tijdens de oorlog zijn Thomas en zijn vrienden nog bij elkaar, want samen in het verzet, nadien ontplooien zij zich op verschillende manieren. Maatschappelijk het meest succesvol is Bert Spaanks, directeur van een groot reclamebureau die zich zó laat stimuleren door zijn vrouw dat hij er aan onderdoor gaat en zij de werkelijke bedrijfsleidster wordt. Peter Oldewei wordt accountant en is ook alleszins maatschappelijk geslaagd, maar hij slaagt er niet in om met zijn travestistische geaardheid in het reine te komen en pleegt, om de ‘schande’ voor vrouw en kinderen te beperken, zelfmoord. Een derde, belangrijke rol wordt vervuld door de dichter Fijnaert. Via hem en zijn baan als onderwijzer kan Kossmann de verhoudingen in een kleine, beperkte stadsgemeenschap aangeven. Het zijn niet de beste stukken van het boek die daarover gaan. Het doet al gewild aan door het stadje een fictieve naam te geven, terwijl andere plaatsen als Rotterdam en Amsterdam wel als zodanig worden genoemd; de scènes zijn ook te uitgerekt en dragen te weinig bij aan het centrale gegeven van de roman, om lang te kunnen blijven boeien.

Het schrijnende van de andere personen, die Rozendaal omringen is dat zij niet zijn opgewassen tegen wat ze beleven. Op één na, de dochter van Henriëtte, Liselotte. Zij heeft eerst een paar lesbische relaties, voordat ze een verhouding begint met Thomas. Hoogtepunt van de driehoeksverhouding Thomas-Henriëtte-Liselotte, van het proces van beurtelings afstoten en elkaar weer naderen, is een vakantie op een Grieks eiland. Rozendaal werkte daar eerst aan een roman die hij, ontevreden, versnipperde, daarna aan een toneelstuk Geur der droefenis naar gegevens van de Duitse schrijver Kotzebue. Niet toevallig handelt het stuk over een tweeling, een jongen en een meisje en over geslachtsverwisselingen. De lichtelijk incestueuze verhouding van de auteur met zijn vrouw wordt er door verbeeld. Het boek eindigt met een t.v.-debat waaraan Rozendaal deelneemt. Achteraf kijkt hij er met Liselotte naar. ‘Wanneer u mij vraagt of kunst een functie heeft antwoord ik volmondig: ja. Als u mij vraagt of kunst een taak heeft even volmondig: nee’. Hij krijgt het verwijt van l'art pour l'art naar zijn hoofd, maar is dat niet eigenlijk de enig zekere spil van Rozendaals bestaan. Op reis in Italië is hij in staat het harmonieuze te verwoorden: ‘Zij bestonden. En hij bestond uit naar hen kijken. Aan die gebouwen en aan hem was al het menselijke vreemd’. De leegte gevuld door het stoffelijke levenloze.

Ik vind Geur der droefenis niet alleen een knap, maar ook een sympathiek boek. De auteur heeft in een interview zelf gewezen op de ‘Peyton Place’-achtige aspecten van zijn roman. Die bepalen ook de grootste kracht ervan; dialogen, innerlijke monologen, Kossmann kan een kleine vierhonderd pagina's lang boeien. Het is in een tijd waarin de verschillende genrebenamingen, ook al door commercieel bepaalde uitgeversbetitelingen, niet meer vaststaan, ook zeker een roman. De omvangrijke tijdsperiode, het persoonlijke hoofdthema van de beleving dat wordt uitgewerkt in de levensloop van de anderen, de onderlinge verhoudingen tussen de diverse hoofdpersonen, het zijn al deze elementen die Geur der droefenis tot een twintigste-eeuwse variant maken van de ‘klassieke’ romans uit de vorige en begin van deze eeuw. Dat betekent dat Kossman wél meeslepend is, maar nooit dwingend, de afstand tussen lezer en hoofdpersonen blijft groot. Het obsessioneel beleven van de realiteit, één van de belangrijkste en ook vormgevendste principes van de werken van de jongere schrijvers ontbreekt bij Kossmann. Dat is meer een constatering dan een verwijt, al blijft mijn vermoeden overeind dat Geur der droefenis nog beter zou zijn geweest, wanneer Kossmann de persoonlijke handelingen onlosmakelijker had verbonden met de tijd van gebeuren. Die lacunne is een onbenutte kans en als geen ander zou hij er waarschijnlijk geschikt voor zijn om literair uit te beelden wat in een bepaalde periode mensen beweegt. Mede naar aanleiding van Geur der droefenis is aan Kossmann voor zijn hele oeuvre - hij schreef ongeveer twintig poëziebundels, reisverslagen, verhalenbundels en romans - de Constantijn Huygensprijs toegekend, die hem in Den Haag in december is overhandigd. Voor dit jaar heeft Kossmanns uitgever een bundel oude verhalen en een nieuwe, korte roman aangekondigd.

Daan Cartens.

A. Kossmann, Geur der droefenis, Uitg. Querido, Amsterdam, 1980, prijs: f 39. -.