Ons Erfdeel. Jaargang 24

Botshol (Judith Herzberg).

Judith Herzberg is een dichteres die haar publiek gedoseerd van poëzie voorziet. Enerzijds moge dit blijken uit het feit dat haar publikaties niet talrijk zijn, anderzijds uit de benadering van wat in de gedichten als werkelijkheid wordt gepresenteerd. Zij is steeds streng selectief. Deze gegevenheden doen de lezer telkens benieuwd uitzien naar nieuwe poëzie van haar hand.

Met de titel van haar jongste bundel, Botshol, prikkelt Judith Herzberg nog eens extra de nieuwsgierigheid. Het woord botshol is niet afkomstig uit het woordenboek maar fungeert als symbool voor de verbeeldingswereld waarin de dichteres zich door haar taalgebruik begeeft:

Altijd bang in nachtdiep water
dat is bang aan land.

Dit is geen hol, eerder een leegte
geen stootrand voor begrip, begeerte,

noch een grot met ruwe wanden
waarin op de tast.

Zonder randen ligt het zonder
berm, horizon, houvast.

Geen bodem waarop schaduw meevaart.
Helder het zwartst.

Onttrekt zich in de verte aan verte
onttrekt zich in vlakte.

Water onder water
luistert niet. Likt niets los.

Hoe concreet ook van uitbeelding, verwijst dit vers naar een abstractie die de kern van Herzbergs verbeeldingswereld uitmaakt. Niet zomaar is het zowel openings- als titelgedicht. Het laat op sublieme wijze te raden, maar gaat het verst in de verwoording van het onzegbare en onbenoembare. Men kan het lezen als een pro domo. De lezer die uit andere gedichten zou willen opmaken dat het werk van Judith Herzberg anekdotisch zou zijn, is met dit gedicht voorgoed uit een beperkende droom geholpen.

Het is al gesteld, deze dichteres doseert. De abstracte - want in essentie nooit een naam te geven - kern van Judith Herzbergs werkelijkheid wordt verder nergens in de bundel zo onverhuld aangeduid. De leegte wordt blootgegeven. Rest dus de invulling en aankleding. Dit te constateren impliceert minder de onmacht van een dichterschap dan de kracht van de creatieve mens. Iets meer concreet gesteld: waar leegte wordt ervaren kan de betrokkene zich fatalistisch gaan gedragen en zichzelf het zwijgen opleggen. Onmachtige figuren zullen geen andere uitweg zien dan de toevlucht tot landerigheid. In de poëzie leidt dit al gauw tot flauw anekdotisme. Een sterkere persoonlijkheid zal de leegte zien als een uiterste consequentie van het menselijk bestaan. Het historisch perspectief en daarbij het besef van wat met name in de Tweede Wereldoorlog is gebeurd, zullen aanzetten tot bevrijding. Schrijvers zullen woorden zoeken voor tegenstrevende krachten en zich aldus verzetten tegen de vernietiging.

Judith Herzberg vindt de direct ‘geëngageerde’ woorden tegen de vernietiging bij de Israëlische dichter Dan Pagis, van wie zij het gedicht Ontwerp voor een herstelbetalingsregeling (p. 47) in vertaling geeft. Minder direct maar niet minder treffend zijn haar eigen woorden wanneer zij de symboolwaarde van Israëls

Judith Herzberg (^o1934)
(foto K.I.P.P.A., Amsterdam).

meest joodse stad laat uitkomen. De slotstrofe van het 2e gedicht over Jerusalem luidt:

Als dit huis weer wordt omgegooid
is de bewoner veel te moe
om opnieuw steen op steen te leggen.

Dergelijke regels tekenen Judith Herzberg ten voeten uit: zij kent een historisch besef dat de vergankelijkheid niet accepteert maar weet heel goed wat vernietiging en leegte hebben aangericht. En nooit geeft zij de menselijke existentie met grote, holle woorden aan. Zij gaat zich evenmin te buiten aan een veelheid van beelden of thema's. In de meeste gedichten is haar thematiek toegespitst op de liefde tussen twee mensen. De aandacht voor het omringende condenseert zich tot de messcherpe waarneming van één enkel voorwerp of levend wezen (Cf. Afscheid van een zevenjarige, p. 17 of Mussen, p. 20), waarbij het haar enkele malen gelukt een nieuw soort ‘Natureingang’ te laten zien. Zo in:

Ik ben mijn jongen kwijt
goud gaf ik voor geritsel
mijn nest zit me te wijd.

De stemming die in de liefdesgedichten wordt opgeroepen, is getemperd. De leegte wordt soms uitgedrukt in botsingen,

[p. 266]

meestal in vervreemding. Telkens staat de onvoltooidheid van een samenzijn centraal, al hoedt de dichteres er zich wel voor dit expliciet te stellen. Het valt op dat de jij- en hij-figuur keer op keer als een vreemdeling wordt gepresenteerd. De geliefde is iemand die een andere taal spreekt (in de gedichten aangeduid met de toegankelijkste Engelse taal). Hoe dicht geliefden elkaar ook naderen, de laatste kloof lijkt niet te overbruggen doordat de meest eigene taal tenslotte voor de ander niet verstaanbaar is. Dat men hier niet te doen heeft met anekdotische poëzie die evengoed anders zou kunnen luiden, bewijst b.v. de cyclus Laat paar II. Het gedicht met het ongeluksgetal dat deze cyclus afsluit, stelt helder voor ogen dat mensen gescheiden blijven doordat de waarneming van zelfde verschijnselen verschillend blijft:

Hoe de zon ondergaat
hoe hij het ziet
als een koperen dienblad
zij als een roodgloeiende
cirkelzaag die
aan het eind van het water
sissend omlaag draait.

Het verlangen naar volheid wordt uitgehold. De tijd is er mede debet aan. In een aantal gedichten uit Botshol staat het ouder worden centraal. Hevige emoties lijken af te nemen met het stijgen van het aantal levensjaren. Het hoogtepunt van de gedichten over het ouder worden is ongetwijfeld Grijs-trap (p. 14/15). Niemand anders dan Judith Herzberg zou dit gedicht dat het grijs worden bijna fotografisch volgt, hebben kunnen schrijven. Jammer genoeg is het te lang om volledig te citeren. Daarom alleen de openingsstrofe:

Het eerste vond ik raar. Ik stuurde het naar Londen
waar mijn geliefde het in de
brief, waarin het opgevouwen was
niet zag, zodat het even later op de grond lag
waar niemand het meer kon vinden. Have one of mine
bood een oudere dame daar aan, maar
mijn haar was toen voor hem nog onvervangbaar.

Hopelijk maakt dit de lezer nieuwsgierig naar het gehele gedicht, naar de volledige bundel die hier slechts summier kan worden aangeduid. Wie van poëzie houdt waarin ophef en grote gebaren worden gemaakt, kan bij Judith Herzberg niet terecht. Haar taal en beelden zijn eenvoudig, maar in negen van de tien gevallen raak en veelomvattend. Met een ogenschijnlijk gemak wordt de inhoud van een heel leven naar voren gebracht. Verstaanbaarheid en helderheid lijken de criteria die deze dichteres zichzelf gesteld heeft. De achtergrond van haar dichterschap zorgt er steeds voor dat het meest gewone door de poëtische impuls wordt omgezet tot het meest boeiende. Men merkt niet eens meer of werkelijkheid wordt weergegeven of geschapen maar men voelt dat men deel heeft aan het meest wezenlijke van wat dan werkelijkheid heet. Een voorbeeld:

Rijkdom is leegte op glanzende tegels
armoede dozen vol halfvolle potten
rijk een veranda met uitzicht op niets
arm een balkon met gereedschap en fietsen
weelde is niet te hoeven bewaren
armoede reddert van winter naar winter
rijkdom is stilte, en stil achter stilte
armoede haast.

En zo genoten zij dag en nacht
van wit en van stilte en water glad
de stenen stenen en het mos dat daar lag.

Na lezing van zo'n gedicht heb ik weinig zin om op onvolkomenheden of minder geslaagde gedichten te wijzen. Wel hoop ik dat Judith Herzberg de uitdieping en ontwikkeling van haar dichterschap niet zal zoeken in het zich inleven in andere typen (als De Boer, de zeeman, de visser, p. 33-35), maar de kracht van op het eerste gezicht zeer persoonlijke doch bij nadere beschouwing intersubjectieve poëzie nog zal vergroten door zich nog sterker te concentreren op de vorm. In Botshol bracht zij veel aandacht op voor assonantie en alliteratie. De ritmische mogelijkheden werden door haar nog niet ten volle uitgebuit. Zij zou eerder kunnen zoeken naar het weerbarstige dan naar het zachtmoedige in dit opzicht. Het zou passen bij de voorzichtige vorm van verzet die zij in Botshol te berde brengt. Een grotere dwingendheid behoort tot haar mogelijkheden. Het titelgedicht liet het zien, het gedicht Trillingsgetal laat zien tot wat zij ook ritmisch in staat is:

Je telefoonnumer dreunt in mijn hoofd
licht trappelende dreun. Het volgt me
onder alles door, drukt zich terwijl ik lees
zet zich onder de woorden voort terwijl
ik schrijf.

En laat ik het heel even los

dan rent het naar de telefoon en draait
zodat er in jouw lege huis een rinkel
klinkt die niemand hoort. Misschien
trilt er een kopje mee als in de toon
haar hoogte even wordt geraakt.
Hoogstens knapt er een vaas.

Kan aan de leegte een betere inhoud worden gegeven? De holte van een vaas verdwijnt niet met de scherven.

Dirk Kroon / Rotterdam

Judith Herzberg, Botshol, G.A. van Oorschot, Amsterdam, 1980, 52 p., f 12,50.