Ons Erfdeel. Jaargang 24

[p. 211]

Enkele beschouwingen bij het 38e Algemeen-Nederlands Congres
Prof. Dr. Karel de Clerck

Geboren in 1934 te Etterbeek. Doctor in de letteren en wijsbegeerte. Gewoon hoogleraar aan de R.U. Gent. Directeur van het Archief van de R.U. Gent. Directeur van het Centrum voor de Vergelijkende Studie van het Hoger Onderwijs. Voorzitter van de Vaste Raad voor het Hoger Onderwijs. Uitgever van het internationaal tijdschrift Paedagogica Historica en van de reeks Uit het verleden van de R.U.G. Publiceerde o.m. Lodewijk De Raet en Willem Zuidema (1964), Uit het leven van P.C. Boutens (1964¹, 1969²), Confrontatie Noord-Zuid (1966), Verkenningen in Noord en Zuid (1967), Gentse rectoren tot hun studenten (1972), Momenten uit de geschiedenis van het Belgisch onderwijs (1975), Tien Vlaamse rectoren over tien jaar universitaire expansie (1975), Twintig jaar studie van het universitair onderwijs in België (1978), Kroniek van de strijd voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit (1980).
Adres:
Baertsoenkaai 3, B - 9000 Gent.

Toen ik in 1967 - dat is al veertien jaar geleden! - te Rotterdam de plechtige opening van het 37e Nederlands Congres bijwoonde, moest ik terugdenken aan een fragment uit de brief die ruim een eeuw tevoren door de Gentse hoogleraar J.F.J. Heremans aan zijn Leidse collega Matthijs de Vries was gezonden, naar aanleiding van het 8e Nederlands Congres dat toen ook te Rotterdam had plaatsgevonden. Het fragment luidde: ‘Het dunkt mij, dat onze Congressen hunnen tijd hebben geleefd: zij hebben opgebracht, wat wij er van mochten verwachten: een monumentaal woordenboek - en, si parva licet componere magnis, eenheid in de spelling.’

Het pessimisme van Heremans was - zo dacht ik althans op die februaridag van 1967 - toch ongegrond gebleken. Na het 8e Congres had men immers een 9e georganiseerd en zo was men blijven doorgaan - zij het met ‘ups and downs’ - tot en met het 32e Nederlands Congres in 1912. ‘Behoud van de Nederlandse stam en behoud van de gemeenschappelijke taal’ (het oorspronkelijk in 1849 door F.A. Snellaert gestelde doel), had al die jaren op de congresprogramma's gestaan. In werkelijkheid echter hadden die woorden geleidelijk een andere betekenis gekregen in het Noorden dan in het Zuiden. Werden de bijeenkomsten in Vlaanderen gehouden, dan werd van zo'n gelegenheid telkens dankbaar gebruik gemaakt om de Vlaamse eisen kracht bij te zetten en hiervoor de steun te vragen van de ‘Hollandse taalbroeders’. Hadden de congressen daarentegen in het Noorden plaats, dan werd opvallend minder aandacht besteed aan de Vlaamse problemen en bleef men zich rustig bewegen op het vlak van taalkunde en literatuur.

Na de Eerste Wereldoorlog slaagde men er niet in de congressentraditie voort te zetten. Dertig jaar zou het duren vooraleer opnieuw een initiatief in die zin werd genomen. Zulks gebeurde in 1949, toen men te Gent het feit herdacht, dat honderd

[p. 212]

jaar vroeger in diezelfde stad een kleine groep Noord- en Zuidnederlanders elkaar voor het eerst na 1830 weer de ‘broederhand’ had gereikt. Die herdenking, onmiddellijk gevolgd door een zgn. 33e Nederlands Congres, bleef uiteindelijk niet zonder resultaat: in 1960 en 1961 werden te Gent en te Vlaardingen - zij het dan op kleine schaal - nog eens Nederlandse Congressen georganiseerd. Ze kregen de nummers 34 en 35 en waren de stille aanloop tot de oprichting (in 1962) van een ‘Bestendige Commissie voor de Nederlandse Congressen’, waarin de bestuursgedelegeerden van de belangrijkste culturele verenigingen in Noord en Zuid zitting namen. Door allen werd toen ingegaan op het voorstel om gemeenschappelijk de traditie van de Nederlandse congressen weer op te nemen. Prof. Dr. H. Brugmans, rector van het Europacollege te Brugge, aanvaardde het voorzitterschap van de ‘Bestendige Commissie’ en Antwerpen kreeg de opdracht het 36e Nederlands Congres te herbergen. Meer dan 700 deelnemers konden op 1, 2 en 3 november 1963 in de Scheldestad vaststellen, dat nieuwe gedachten over het cultureel samengaan van Noord en Zuid zich hadden ontwikkeld en dat op velerlei gebied gestreefd werd naar bundeling van krachten. Het klimaat scheen gunstig en men keek al verlangend uit naar het 37e Congres...

Het kwam er, met enige vertraging, te Rotterdam. Maar tijdens die twee februaridagen van 1967 voelde ik me - ondanks al de mooie vooruitzichten - toch niet bijster gelukkig. Het fraaie concert- en congresgebouw ‘De Doelen’ mocht dan wel door zijn ruimten en materialen indruk maken op de (nauwelijks) 300 deelnemers, er ontbrak duidelijk de geestdrift die in Antwerpen was waargenomen.

Herhaaldelijk kwamen mij dan ook de woorden voor de geest, die Heremans indertijd aan De Vries geschreven had. Of was ik (zoals Heremans) al te pessimistisch?

Reden tot juichen hadden in ieder geval weinigen in Rotterdam. En alleszins niet de leden van de ‘Bestendige Commissie’. Zij moesten toegeven, dat ‘de voorwaarden voor een wezenlijke culturele integratie van de beide staatkundig gescheiden delen van het Nederlandse taalgebied nog steeds zeer onvoldoende vervuld waren’. Inderdaad: zowel op het officiële als op het particuliere vlak bleek sedert het vorige Congres weinig of geen vooruitgang geboekt. De instelling van overheidswege van een ‘Hoge Raad voor de Nederlandse Cultuur’, waarvan de wenselijkheid en de mogelijkheden reeds vaak waren aangetoond, moest vooralsnog toekomstmuziek blijven. Aan een gemeenschappelijk, goed uitgerust ‘Bestendig Secretariaat voor de Culturele Integratie’, zozeer gewenst sedert het Antwerpse Congres, was evenmin een concrete vorm gegeven. Het Rotterdamse congresbestuur stond daar dus met lege handen. Bovendien kwam tijdens een forumgesprek over ‘de positie van het Nederlands in Europa’ aan het licht, dat een bedreiging van het Nederlands in de komende jaren niet denkbeeldig was, vooral wegens het toenemen van de internationale contacten in Europa en wegens de migratie in de landen van de gemeenschappen. Het relatief geringe prestige van het Nederlands en de onbekendheid ermee in de ons omringende landen waren, volgens een aantal forumleden, bijkomende bezwaren die de toekomst van onze taal nog meer zorgwekkend maakten. Even sombere geluiden waren af en toe te horen in de sectievergaderingen: niet alleen werd er geconstateerd dat vele van de te Antwerpen uitgebrachte resoluties na drie jaar nog niet aan uitvoering waren toegekomen, maar tevens bleek de verlanglijst van sommige secties inmiddels te zijn aangegroeid.

Gelukkig werden - naast de vele pessimis-

[p. 213]

tische tonen - te Rotterdam ook enkele opwekkende woorden gesproken. Daarvoor zorgden o.m. Prof. Dr. H. Fayat en ere-gevolmachtigd minister J. Kuypers. Ze noemden de vooruitzichten - ondanks alles - ‘zeer gunstig’ en voorspelden de Nederlandse gemeenschap ‘een bloeiende toekomst’.

Prof. Fayat heeft véél geduld moeten oefenen. Tot organisatie van een nieuw Nederlands Congres (het 38e in de rij) - waarvan het voorzitterschap hem werd opgedragen - kon pas besloten worden nadat in 1979 een vereniging zonder winstoogmerk was opgericht onder de benaming ‘Algemeen-Nederlands Congres’. Rond Prof. Fayat schaarde zich een groep medewerkers, die - elk verantwoordelijk voor een specifiek terrein - gezamenlijk zouden instaan voor de voorbereiding van het 38e Algemeen-Nederlands Congres. Het liefst had men het congres in 1980 gehouden - precies honderdvijftig jaar na de ‘scheuring’ - maar allerlei omstandigheden (de moeizame inschakeling van een veertigtal culturele verenigingen, de tijdrovende samenstelling van negen afdelingen met diverse werkgroepen en studiecellen, de gedachtenwisselingen omtrent de afbakening van de congreswerkzaamheden, enz.) waren er oorzaak van, dat de bijeenkomst diende uitgesteld te worden tot in het najaar van 1981. Om het contact aan te wakkeren en de samenwerking te bevorderen meende men er evenwel goed aan te doen alvast te zorgen voor een ‘prelude’. De toekomstige deelnemers van het 38e Algemeen-Nederlands Congres werden dan ook uitgenodigd op een soort van ‘openingszitting’, waar ze de stand van zaken konden vernemen in een aantal sectievergaderingen en vervolgens in een plenaire vergadering. Plaats en datum van het gebeuren: de campus van de Vrije Universiteit Brussel, op zaterdag 8 november 1980.

Samen met een paar honderd belangstellenden heb ik er geduldig geluisterd naar de plannen, de activiteiten en de eerste resultaten van een reeks werkgroepen. Op menig ogenblik waande ik me weer in het Rotterdam van 1967 en andermaal moest ik denken aan de brief van Heremans. Tal van sprekers bezondigden zich immers aan het opnieuw formuleren van afgezaagde wensen, aan het fantaseren over irreële doelstellingen, aan het uitspreken van holle frasen en het - traditiegetrouw - klagen over niet uit te roeien wantoestanden. Kortom, de hele vertoning gaf een nogal matte en monotone indruk. Bij mij kwam dan ook de vrees op (en ik heb die vrees overigens onmiddellijk onder woorden gebracht tijdens de plenaire zitting), dat men de weg zou opgaan van de vroegere Congressen. Wie de (soms lijvige) congresverslagen van 1849 tot 1912 ter hand neemt en bestudeert, moet weliswaar toegeven dat de herhaalde Noord-Zuid-contacten enig resultaat hebben opgeleverd (de totstandkoming van een woordenboek, de regeling van de spelling, de bevordering van een algemeen beschaafde omgangstaal, de verbetering van de betrekkingen op het gebied van de boekhandel, de behartiging van het onderwijs in de moedertaal), maar moet ook erkennen dat al die jaren veel tijd en energie verloren zijn gegaan, dat tal van initiatieven van meetaf ten dode waren opgeschreven, dat mooie beloften niet werden nagekomen en dat heel wat toekomstbeelden vrome wensen bleven. Welnu, ik kan me niet van de indruk ontdoen (en ik zal wellicht niet de enige zijn, die met zo'n onbehaaglijk gevoel rondloopt), dat op zaterdag 8 november 1980 de kans onvoldoende is aangegrepen geworden om de ‘oude’ Congressen ‘nieuw’ leven in te blazen. Misschien slagen sommige werkgroepen tijdens de komende weken en maanden erin om toch nog een wezenlijke bijdrage te leveren tot - wat het bestuur van het 38e Congres hoopt - ‘het overstijgen van grenzen die mensen scheiden van mensen’, maar hoogstwaarschijnlijk

[p. 214]

zullen dergelijke vage slogans (zoals b.v. ook: ‘het samenbrengen van gelijkgerichte en gelijkgezinde mensen en groepen rond concrete gemeenschappelijke belangstellingspunten’) niet van aard zijn de (ontbrekende) geestdrift op te wekken. Het blijft dus een groot vraagteken, wat in het najaar van 1981 het 38e Algemeen-Nederlands Congres uiteindelijk zal te bieden hebben.

Persoonlijk ben ik meer en meer geneigd te geloven, dat (om J.F.J. Heremans nog maar eens te citeren) ‘onze Congressen hunnen tijd hebben geleefd’ en dat voortaan elk integratiestreven enkel een kans heeft tot reële verwezenlijking wanneer gewerkt wordt via de kanalen van het onlangs gesloten Taalunieverdrag. In de geschiedenis van de Noord-Zuid-betrekkingen is de Taalunie immers een mijlpaal, waardoor samenwerking geïnstitutionaliseerd wordt en waardoor vaste afspraken met gemeenschappelijke beslissingen in de plaats komen van vrijblijvend overleg. Integratie krijgt nu duidelijke gestalte. Er is o.m. de verbintenis aangegaan gezamenlijk op te treden op velerlei terreinen: de taal en letteren als onderwerp van wetenschap, de letteren als vorm van kunst, de taal als communicatiemiddel bij de wetenschapsbeoefening, de taal als medium van de letteren, de taal als instrument van maatschappelijk verkeer. Zo zal gestreefd worden naar een gemeenschappelijk bepalen van spelling en spraakkunst, naar een gelijke terminologie op het gebied van wetgeving en officiële publikaties, naar een ruimer gebruik van de Nederlandse taal in internationaal verband, naar een ondersteuning van particuliere initiatieven wat betreft woordenboeken en grammatica's, enz.

Een Comité van Ministers, een Interparlementaire Commissie, een Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren en een Algemeen Secretariaat zullen er permanent over waken, dat de doelstellingen van de Taalunie geleidelijk verwezenlijkt worden. Uitgangspunt is en blijft de gedachte, dat de Nederlandse taal ‘een ondeelbaar cultureel erfgoed is van alle Nederlandssprekenden en een onvervangbaar instrument in het maatschappelijk, wetenschappelijk, cultureel en literair verkeer in en tussen beide landen’. Op die manier zullen de verwachtingen die F.A. Snellaert op 26 augustus 1849 uitsprak bij de opening van het 1e Nederlands Congres (in de aula van de Gentse universiteit), na ruim 130 jaar - eindelijk - vervuld worden en zullen we de waarschuwende woorden van Snellaert (‘de Congreszaal is geene parade-plaats voor geleerden en poëten’) niet meer hoeven te herhalen. Wanneer straks de verschillende organen van de Taalunie flink gaan functioneren, zullen immers geen 39e en geen 40e Nederlands Congres meer nodig zijn.