Ons Erfdeel. Jaargang 24

[p. 134]

Samenwerking Nederland-Vlaanderen & Vlaamse Beweging

De vernederlandsing van de Gentse universiteit.

De Nederlandstalige universiteiten in België tellen nu bijna 40.000 studenten, d.i. 54% van de Belgische studenten. Toch is de Nederlandstalige universiteit in België pas een halve eeuw oud. Na een lange strijd werd in 1930 de Rijksuniversiteit te Gent vernederlandst en zo is in België de eerste Nederlandstalige universiteit ontstaan. Deze vernederlandsing is op 17 november 1980 te Gent met een plechtige academische zitting in de tijdens het Verenigd Koninkrijk (1815-1830) door Roelandt gebouwde grote aula van de universiteit en met een tentoonstelling van documenten in het Gentse Pand gevierd. De historische strijd voor deze vernederlandsing is een bladzijde uit de Vlaamse strijd voor taalrechten.

De documenten in het Pand zouden ‘bladen en prenten van vechten en schelden voor en tegen hoger onderricht in het Nederlands’ kunnen worden genoemd. Ze werpen licht op een fatale Belgische configuratie die nog steeds in het politieke leven en in de mentaliteit nawerkt. Daarom ook is de terugblik van betekenis.

Een tentoonstelling is tijdelijk. De documenten waren chronologisch gerangschikt onder de rubrieken ‘Grieven’, ‘Studenteneisen’, ‘Voorvechters’, ‘Actiemiddelen’ enz. Gelukkig is van de hand van prof. K. de Clerck bij de uitgeverij Orion een Kroniek van de strijd voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit verschenen, waarin data en feiten van 1816 tot 1930 op een rijtje zijn gezet. De steeds rijkelijk geïllustreerde ‘Kronieken’ van deze Orionreeks zijn geen beschouwelijke essays, wel bijeengebracht studiemateriaal. Zo kan deze Kroniek van de strijd voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit’ worden beschouwd als een neerslag van de viering en van de tijdelijke documentenverzameling, ofschoon enerzijds bepaalde brieven en vlugschriften - voor het merendeel afkomstig uit het Archief en Museum voor Vlaams Cultuurleven te Antwerpen en uit particuliere verzamelingen - niet in de kroniek vermeld zijn hoewel zij op de tentoonstelling levendig de hete strijd en de persoonlijke inzet van idealistische Vlamingen bewezen, anderzijds de kroniek grondig en systematisch ingaat op elke stichting, voetstap, bespreking in de kamer, wetsvoorstel en -wijziging in verband met de vernederlandsing, ook waar de documenten terzake niet op de tentoonstelling te zien waren.

Waarom heeft het een eeuw geduurd voordat de Vlamingen een eigen universiteit konden krijgen? Hoe komt het dat het grootste bevolkingsdeel van België zich niet kon laten gelden? Waarom werd het niet vertegenwoordigd door de bewindslieden?

Alle vragen monden uit op de houding van degenen die de omwenteling van 1830 hebben gewild en het Koninkrijk België hebben gemaakt. Ze waren gedreven door een grote afkeer van al wat Nederlands was, wilden ‘une Belgique française’, verfransten het onderwijs, het gerecht en de administratie door een regeling van taalvrijheid die aan ambtenaren die geen Nederlands kenden het recht gaf Frans te spreken. Op de wantoestanden daardoor gecreëerd in het gerecht, in het leger en in het onderwijs in Vlaanderen, werd onmiddellijk na 1830 gewezen, maar alle eisen strandden op de doofheid van de bewindslieden. Door het cijnskiesrecht werden in die tijd inderdaad slechts een bepaalde klasse mensen gekozen, degenen die cijns betaalden, en dat waren de nakomelingen van de Franse ambtenaren, de nieuwe rijken van de Waalse kolenindustrie, van de zwarte wapenhandel en van de katoennijverheid, de professoren, universitairen en juristen die tijdens de Franse bezetting van 1794 tot 1815 verfranst waren, de adel en de geestelijkheid, die helaas anti-Nederlands was en zich het langst en het aggressiefst zou verzetten tegen de eerste taalwetten voor het Nederlands in het middelbaar onderwijs. Bij de bewindslieden, die zeker tot de opkomst van de Meetingpartij in 1870 een Franstalig elitair onderonsje vormden - weliswaar verdeeld in twee elkaar bestrijdende partijen, liberalen en klerikalen -, was er bij het begin geen begrip voor de Vlaamse eisen, daarna moedwillige tegenkanting. De strijd voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit is daarvan slechts één voorbeeld.

De documenten bewijzen echter eveneens de vaak vergeten historische continuïteit van het Nederlands bewustzijn in de voormalige Zuidelijke Nederlanden, in Gent, Antwerpen en andere steden. Er kwamen inderdaad onmiddellijk reacties van Vlaamse zijde in verband met de Gentse universiteit na de fatale regelingen van het Voorlopig Bewind in 1830. Deze was opgericht door Willem I, met Latijn als voertaal, een administratie in het Nederlands en een leergang Nederlandse letteren en welsprekendheid. In 1830 werd deze leergang afgeschaft in artikel 12: ‘Les chaires de langue et littérature hollandaises sont supprimées’. Artikel 17 bepaalde: ‘Les examens, les promotions et les thèses se feront en français, à moins que l'élève lui-même ne préfère la langue latine’. De leergang Nederlandse letterkunde was dus afgeschaft. Voor examens, proefschriften en onderwijs bestond het Nederlands niet meer. Pleidooien voor de moedertaal vindt men al tijdens het Oostenrijks Bewind, de Franse Bezetting tot 1815... en opnieuw onmiddellijk na 1830. Men moet echter een onderscheid maken tussen aan de ene kant de regering met ka-

[p. 135]

mer en senaat en aan de andere kant het werk van de Vlaamse intellectuelen. Deze elite had geen politieke mandatarissen en voerde niet het hoge woord te Brussel. Ze was democratisch en daarom Vlaamsgezind: een volk geen onderwijs in de eigen taal geven betekent het onmondig houden en het alle kansen afnemen tot normale sociale ontplooiing. Zo begint de tijd van de petitionnementen, 100.000 handtekeningen in 1840 voor het herstel van het Nederlands, de oprichting van het genootschap ‘De taal is gans het volk’ in 1837, de pleidooien voor het Nederlands op de Algemeen Nederlandse Congressen van 1849 af, de tussenkomsten van de Antwerpse flaminganten bij nationale vieringen, het verslag van de Commissie van Vlaamse Grieven in 1856-1858, waarmee echter geen rekening werd gehouden.

In 1853 en 1854 schrijft de zopas opgerichte studentenkring 't Zal wel gaan respectievelijk aan de rector en aan de minister en vraagt een leergang in de eigen literatuur. In de kamer pleit men ertegen, doet dan toch een toegeving onder de vorm van een facultatieve cursus, waarvoor C.P. Serrure en J.F.J. Heremans benoemd worden. In 1892 vraagt 't Zal wel gaan dat de administratieve berichtgeving van de universiteit voortaan in beide landstalen zou gebeuren. Pas in 1923 zou zoiets geregeld worden, en dan nog, gebrekkig worden nageleefd.

In 1889 valt L. Willems als student op, omdat hij zijn examens in zijn moedertaal wil afleggen. In 1883, het jaar van de eerste gedeeltelijke vernederlandsing van het officieel middelbaar onderwijs, worden hogere Vlaamse normaalafdelingen, de latere Germaanse sectie van de faculteit Letteren en Wijsbegeerte ingericht. Dit zijn echter slechts kleine toegevingen om de grote stuwing te breken.

Een eerste hogeschoolcommissie komt tot stand om de vernederlandsing van de universiteit voor te bereiden: bioloog Julius Mcleod schetst in 1897 in zijn verslag een trapsgewijze vernederlandsing. Alleen voor nieuwbenoemden zou de verplichting gelden, in het Nederlands te doceren. De ingenieurs bleven Franstalig. Een tweede hogeschoolcommissie steunt op het verslag van economist Lodewijk De Raet, die zich in 1903 tegen het eerste stelsel kantte omdat het niet radicaal genoeg was: Nederlandsonkundige mensen kunnen hun sociale taak niet verrichten.

Hoe duidelijk ook de programma's en de noden waren geformuleerd, de tegenkanting was overweldigend. Middenstanders werd voorgehouden dat de vernederlandsing van de universiteit hun nering zou schaden. Bisschoppelijke brieven vermeldden dat wie de vernederlandsing eiste, niet had nagedacht over de hogere zending van de universiteit. Franstalige politici beriepen zich op het feit dat het Nederlands toch maar de taal van het volk was. Alle toegevingen in de eerste taalwetten van de jaren zeventig waren zo opgesteld, dat ze ofwel evengoed niet nageleefd hoefden te worden, ofwel de doorbraak van het Nederlands toch nog onmogelijk maakten.

Ondertussen waren in het verfranst katholiek onderwijs in Vlaanderen haarden van geheime Vlaamsgezindheid ontstaan. Gezelle, Verriest en Rodenbach waren de helden, maar ze werden niet gesteund door de katholieken in de regering die slechts luisterden naar de anti-Vlaamse hogere clerus. De eerste taalwetten zijn het werk van de eerste politieke Vlaamsgezinde vertegenwoordigers van de Meetingpartij, ontstaan in de jaren zestig te Antwerpen uit een coalitie van Vlaamse liberalen en kosmopolitische katholieken. De Christene Volkspartij van priester Daens bracht voor het eerst het katholiek-volkse element vanaf 1893 aan. Maar echte politiek werk werd pas gevoerd door de drie ‘kraaiende hanen’ Louis Frank (liberaal), Kamiel Huysmans (socialist) en Frans van Cauwelaert (katholiek) die zich in 1910 samen zouden inzetten voor de volledige vernederlandsing van de Gentse universiteit zoals Lodewijk de Raet ze had uitgewerkt. Nog was de tegenkanting van de Franstaligen zo groot dat in 1914, dus vier jaar later, het wetsvoorstel Frank - Van Cauwelaert - Anseele al twee keer was ingediend en opnieuw door vertragingsmanoeuvers net niet in bespreking was genomen toen België in de oorlog werd verwikkeld.

Op de tentoonstelling is nu de historische fataliteit zeer duidelijk. De Duitse bezetter vernederlandst de universiteit. Een deel van de professoren en de studenten juicht toe. Andere Vlamingen willen wachten en ‘doen niet mee’. De Belgische regering in Le Havre belooft onder leiding van Carton De Wiart aan de Vlamingen ‘de volledige gelijkheid zowel op het gebied van de hogeschool als op elk ander’. In 1919 zal dezelfde Wiart verklaren: ‘Flamandiser Gand serait un crime contre l'esprit’.

De periode 1919-1930 is wel de somberste in verband met de intimidatiemethodes van de Franstaligen. Zij brachten de Vlaamse taaleisen volledig in diskrediet. Ook in zijn troonrede had koning Albert in 1918 beloften gedaan. De politici beslisten er anders over. Het wetsvoorstel Frank - Van Cauwelaert - Anseele werd geleidelijk afgezwakt. Om in 1923 toch nog iets te verkrijgen waren de Vlaamse politici gedwongen zich tevreden te stellen met de Nolfwet, die niet zozeer de Gentse universiteit vernederlandste maar ze Franstalg hield.

De derde hogeschoolcommissie met Vermeylen, Frans Daels, Vercouillie, A. Van de Perre (tijdelijk), Gunzburg e.a., die de enige

[p. 136]

juiste regeling volgens het voorstel Van Cauwelaert had uitgewerkt, werd niet gevolgd. Het algemeen kiesrecht is in België pas in 1919 ingevoerd. In 1923 was de doorbraak van een Vlaamse volksvertegenwoordiging nog niet gebeurd. Vijf jaar later wel. De sensationele verkiezing van Borms ontkrachtte de Franstalige oppositie, gaf steun aan alle Vlamingen en bewees de kracht van de Vlaamse eisen. De vernederlandsing van de Gentse universiteit is de eerste stap geweest. De andere taalwetten, die eindelijk een normale toestand brachten, volgden enkele jaren later. Nog steeds heeft het Nederlandstalige bevolkingsdeel echter af te rekenen met de intimidatiemanoeuvers van de Franstaligen. Tijdens de plechtigheden werd meermaals gewezen op de achterstelling van de Vlaamse studenten. Met hun 54 t.h. tegenover 46 t.h. Franstalige Belgische studenten beschikken Nederlandstalige universitaire inrichtingen per jaar over ongeveer 2 miljard minder dan de Franstalige. Nog steeds moet dus de rector van de Gentse universiteit het rechtmatig aandeel van de Vlamingen opeisen.

Dr. Nicole Verschoore.

Kroniek van de strijd voor de vernederlandsing van de Gentse universiteit, samengesteld door K. de Clerck, Uitgeverij Orion, Brugge, 1980, 248 blz.