Ons Erfdeel. Jaargang 24

[p. 95]

Culturele kroniek

[p. 96]

Literatuur

Paul de Wispelaere: Ambivalentie als levensprogramma.

Ook de nieuwe roman van Paul de Wispelaere, Tussen tuin en wereld, is in hoge mate ambigu. De schrijvende hoofdpersoon van dat boek houdt één oog gericht op de story en een ander oog op het schrijfact. Hij schrijft tweedimensioneel: hij gaat op in het souvereine verbeeldingsveld van het erotisch beleefde creëren, maar last ook hermeneutische momenten in waarin hij reflecteert op zijn schrijverschap. Een ander spanningsveld wordt in de titel zelf gesuggereerd: de mens wordt geslingerd tussen de tuin (waar je bent) en de wereld (waar je wil hebben). Uit Paultegenpaul (1970) blijkt dat de ambiguïteit voor Paul de Wispelaere een levensprogramma werd, het waarmerk van zijn persoonlijke vrijheid. Paul tegen Paul: de uitbundig-vitale Paul, die van het leven houdt, van Gerda, van de natuur, van zijn wulpse katers, maar ook de verziekt-literaire Paul, ‘ikzelf, acteur en toeschouwer, als een borstbeeld uitstekend boven de schrijftafel, omsingeld en ingesloten door stapels papieren en boeken, verstard’. Net zoals Multatuli noemt hij zich graag een ‘vat vol tegenstrijdigheids’. Hij houdt van ‘de glimlach van het ambivalente weten, waarin verzoeningsgezindheid en wreedheid elkaar raken met een Proustiaanse toets’. Zijn leven is een ‘balanceren op een dun koord van evenwicht met de bedoeling dit evenwicht telkens weer te verstoren’. Superioriteitsgevoel en machteloosheid, intelligentie en sentiment, zucht naar epiek en hang naar lyrische verbrokkeling, cultus van de zon en beroezing aan de nacht, kritisch in zijn creatief werk en creatief in zijn kritisch werk, meesmuilend om de academici en wantrouwig tegenover de dilettanten, zelfzuchtig estheet en dagelijks gegrepen door de ellende in de wereld, ‘literatuur als zelfsexpressie en literatuur als taalcreatie’. Tegen dergelijke bewust gecultiveerde ambivalentie ‘bouwt de officiële wereld allerlei stelsels van rechtlijnigheid op, die ik beschouw als persoonlijke aanvallen op mij’. - ‘Tegen de dialektiek, die de enige menswaardige geesteshouding is, vaardigt zij haar rechtlijnig taalgebruik uit en koppelt daar de Grote Waarden aan vast. Daarom beschouwt zij de literatuur als een vijand, die ze op twee manieren probeert uit te schakelen: door hem te vervolgen en uit te sluiten, of door hem te integreren in één van haar unidimensionele systemen: de literatuur in dienst van het onderwijs, in dienst van het vaderland, van de godsdienst, van de politiek, van het sociale engagement’. De Wispelaere wil niet weten van een ingelijfde literatuur maar is overtuigd van de ‘noodzaak van een literaire literatuur, ik bedoel daarmee een literatuur die zich van haar litterarité bewust is en zich daardoor - op welke manier ook - kritisch, destructief of vernieuwend verhoudt tegenover de overgeleverde taalvormen’ (uit een interview met W.M. Roggeman). Het vernieuwende van Paul de Wispelaeres proza ligt in het bespelen van het spanningsveld tussen kritiek en creatie, tussen roman en essay, tussen scheppende erotiek en kritische hermeneutiek.

Een van de boeiende hermeneutische momenten in Tussen tuin en wereld is de reflectie op het schrijven rondom herinneringsobjecten. De schrijvende hoofdpersoon gaat op zoek naar zichzelf, gaat een ik ontwerpen met behulp van de puzzelstukjes die hij ontdekt in oude foto's en geschriften. De close-ups worden steeds maar scherper, de contouren van een vervaagde persoonlijkheid steeds beter afgelijnd. Rond p. 80 heeft er een overgang plaats: van daar af begint de schrijver meer gebruik te maken van de collage van teksten die hij uit het verleden opdiept, terwijl hij zich aanvankelijk vooral inspireerde op foto's, prentkaarten en dergelijke. M.i. heeft de overgang van prent naar tekst te maken met het toenemend bewustzijn dat het ontworpen ik een papieren, een talig ik zal zijn: ‘Al schrijvend verschaf ik mij een tweede, denkbeeldig leven, waarin alles wat wazig en onbepaald was duidelijkheid voorspiegelt’. De poging tot introspectie van de hoofdpersoon gaat samen met een retrospectie, en die ent zich meer en meer op in oude kisten teruggevonden teksten en boeken. Hij wil zijn ouders beter leren kennen langs de week- en maandbladen om die zij lazen. Hij stelt zelfs een bladzijdenlang dossiertje samen over het jaar 1928, een jaar van heroïsche avonturen te water en in de lucht, verbluffende nieuwe uitvindingen, ‘met de grote krach al voor ogen en het fascisme al in de nek’. Maar ook een jaar als ieder ander: ‘De geschiedenis is één eindeloze herhaling van steeds hetzelfde Geraas en Gebral’. In de wereld van die beelden en teksten leven zijn vader, moeder, zijn kleine zus en hijzelf: ‘We mogen kijken en lezen, maar we hebben niets te zeggen, we worden nooit geraadpleegd, op geen enkel moment zal met ons bestaan rekening worden gehouden, we mogen luisteren, we mogen knikken en het hoofd buigen, we mogen bidden en Gods genade en bijstand afsmeken, (...) er is geen enkele god die antwoordt’. Langs zijn vader om, leert hij ook zichzelf kennen. Zijn vader, de man met beitel en schaafmes, is in zijn eenzame werkwinkel als Robinson Crusoe. 's Zomers, in de tuin, voelt de zoon zich ook Robinson en zijn kater heeft hij met die naam gedoopt. En op een dag mag hij het lezen: ‘Het leven en de lotgevallen van Robinson Crusoe, verhaald door hemzelf’. Lezend

[p. 97]

Paul de Wispelaere (^o1928).

maakt de jongen notities voor een andere versie, waarin het eiland ‘niet langer een gebied is dat hij aan de macht van zijn berekeningen en instrumenten wil onderwerpen, maar een paradijs van water, aarde, lucht en vuur waarmee hij in harmonie kan leven’. Uiteindelijk weigert deze Robinson met de ‘reddende’ boot mee terug te varen, hierbij de sacrale natuurervaring boven de technologische maatschappij verkiezend. In dezelfde dozen van zijn vader vindt hij ook zijn eerste serieuze artikel: over het erotisch vitalisme van D.H. Lawrence; verder een exemplaar van zijn boeken, en besprekingen en foto's uit de plaatselijke bladen. Hij komt ook in contact met de bronnen van zijn bloedeigen vervreemding: Kafka, Van Ostaijen, Otto Dix, Picasso, Klee, Bakoenin en Stirner. Vanuit zijn jeugdlectuur - veel vroeger al - gaat hij associëren naar diep-ingrijpende sexuele en religieuze frustraties en traumatische ervaringen. En als zijn kater Robinson sterft, is ook voor hem het afscheid aan de tuin van zijn jeugd een feit. Maar meteen schrijft hij zich een nieuwe taal-tuin bij elkaar. Hij vindt zijn eerste verhaal terug, ‘Het opperhoofd der Delawaren’, onder de auteursnaam Paul Henry, opgestuurd naar de Goede Pers Averbode en geweigerd op 24 mei 1941. Bovenal herontdekt hij ook zijn liefdesbrieven aan Diane, zijn tijdelijke echtgenote Madeleine, de jong gestorven maar eeuwige liefde Bérénice, Viviane en Brigitte. Lezend in die brieven weet hij dat Bérénice de enige was die hij absoluut beminde. Zij schonk hem ‘het zoete, giftige roeskruid van die verloren droom’ van de tuin van Eden. Op twee jaar tijd schrijft hij haar 138 brieven, zoals vooral die van 25 januari 1961: ‘Ik weef (en dat weten is vast en onherroepelijk met mij vergroeid, het is mijzelf geworden) dat ik, in welke levensomstandigheden ook, voor goed alleen nog door en ter wille van jou zal kunnen leven, werken en schrijven: dat alles is voor mij synoniem geworden van dat vreemde, magische woord Bérénice’. Hij ontmoet zijn geliefde studentin in het geheim, en bouwt met haar een heem om in te wonen, om te zijn. Hun verborgen liefde is in de gave schaal onbereikbaar voor de wereld. In die schelp ruisen de geluiden van de eerste dag, het magisch gefluister dat de wereld op afstand houdt. Hij droomt ervan dat haar buik zou zwellen ‘van een kind dat zou trappelen om uit die eerste roze tuin, dat omsloten vijverwater weg te komen naar een wereld waarin het vertrappeld zou worden’. Maar volmaaktheid is de mens niet weggelegd. De wereld bedreigt onophoudelijk welke tuin ook. Het leven slijt de mooiste liefdes op. Hij vindt een dagboekfragment terug waarin hij zich, rot van ellende, aan het beeld van Bérénice vastklampt met woorden. Uiteindelijk blijkt de tuin van Eden een tuin van woorden te zijn. Een nooit verstuurde brief is het relaas van een volmaakt verliefd paar dat alleen maar sporen op een wit blad nalaat; ze liggen alleen maar verstrengeld in de zin waarin de auteur schrijft dat ze verstrengeld liggen...

Behalve de ontstaansgeschiedenis van het boek rondom oude documenten, foto's en geschriften, is er nog een opvallend hermeneutisch moment in Tussen tuin en wereld, met name de passage waarin de schrijver ingaat op de keuze tussen de ik- of hij-persoon voor zijn hoofdpersonage. Meer dan 20 keer wordt van de hij- naar de ik-persoon overgeschakeld en omgekeerd. In het boek staat daarover te lezen: ‘Ik of hij? Dit is uiteindelijk slechts een kwestie van grammatica en instelling: vanop een afstand ben ik hij, teruglopend word ik ik’. De ik/ hij dialectiek heeft te maken met de golfbeweging tussen zelfherkenning en vervreemding. Aanvankelijk zijn de flash-back-passages eerder ik, de nu-momenten eerder hij, daarna (in de laatste 60 p.) is het vaak omgekeerd. Die omkering kan wijzen op een ik-ontwerp, dat schrijvende tot stand komt. Aan de andere kant volgen op het einde van het boek de overschakelingen elkaar veel sneller op, soms een paar keer op één pagina, terwijl daarvoor de ik- of de hij-persoon soms 20, 30 en zelfs 35 bladzijden aan het woord blijven. Ik denk b.v. aan de lange brieven aan Brigitte. Die onzekerheid kan erop wijzen dat het ontworpen ik het papier waarop het tot stand is gekomen, niet zal overleven. Het zelf gecreëerde ik is een denkbeeldig ik. Het is een ik dat alleen kan ademen in en dank zij de tekst-op-papier, in de talige tuin. In de wereld echter blijft alle onzekerheid heersen. Die onzekerheid resulteert in roerloosheid: ‘Alle beelden van de schoonheid zitten boordevol wanhoop. Ik sta hier, denk ik, wil nog wel vooruit, maar ook terug. Vooruit naar waar? Terug naar waar? Ruggewaarts naar de toekomst, met het gezicht op de verloren dagen gericht. Temidden van herinnering en verlangen, maar in beide door twij-

[p. 98]

fel overmand, leun ik roerloos tegen de reling van de brug.’

Die roerloosheid houdt wellicht ook een levenshouding in. De hoofdpersoon wil in een wereld van harlekijns schrijvende rechtop blijven, een soort homoïostase beoefenen, even onaantastbaar zijn als axolotl - om met Willy Roggeman te spreken. Van Roggeman komen we bij Benn en zo opnieuw bij De Wispelaere terecht. In een waanzinnig technocratische wereld - het omhakken van de prachtige populieren langs de vaart waar de schrijver woont is er het symbool van - wordt de hoofdpersoon teruggedrongen in de tuin der taal. Dan is kunst ‘der Versuch gegen den allgemeinen Nihilismus der Werte eine neue Transzendenz zu setzen: die Transzendenz der schöpferische Lust’. Alleen in die tuin is de enkeling onbereikbaar voor de agressieve wereld; daar kan hij gaan wonen in de dingen die hij schept. De tuin is de wieg van de cultuur, symbool van genot, vruchtbaarheid en creativiteit. De tuin is het liefdestuintje van Bérénice maar ook de Tuin der Tuinen: geen droom die er zich niet aan voedt. In deze hoogste vorm van nutteloosheid die het schrijven is, bevestigt de schrijver zijn unieke vrijheid tegenover de verslavende, blinde en utilitaire wereld. In de tuin der letteren krijgt het ambivalente, tweedimensionele denken nog een kans.

Tussen tuin en wereld is het ontroerend authentieke en intelligent-luciede grijpen van die kans. Nog eens.

Hugo Bousset.

Paul de Wispelaere, Tussen tuin en wereld, Manteau/Elsevier, Brussel/Amsterdam, 1979, 219 blz.