Ons Erfdeel. Jaargang 24

[p. 84]

Arthur Lehning, een uiterst veelzijdig man
Hendrik Brugmans

Geboren in 1906 te Amsterdam. Studies in de Franse taal- en letterkunde te Amsterdam en Parijs. Doctor in de Letteren met een proefschrift over Georges de Porto-Riche (1934). Was een aantal jaren leraar Frans en van 1939 tot 1940 lid van de Tweede Kamer voor de SDAP, voorloper van de Partij van de Arbeid. Professor in de Franse letterkunde aan de Utrechtse universiteit (1948-1952). Rector van het Europa-College te Brugge van 1950 tot 1972. Auteur van talrijke werken over de moderne Franse literatuur en over filosofische onderwerpen, geconcipieerd op het socialisme en personalisme: Karl Marx (1936), Diderot (1937), Denis de Rougemont en het Franse personalisme, La notion du ‘peuple’ chez Michelet et Péguy, Rousseau, Personalistische kultuurpolitiek (1946). Publiceerde sedert 1950 tal van publikaties over de Europese integratie.
Adres:
Langestraat 167, 8000 Brugge.

In Nederland kent men, misschien meer dan in andere landen, het type van de geengageerde intellectueel, die een grote eruditie paart aan even radicale politieke strijdlust. De meesten van hen staan of stonden links, maar sommigen zijn in de loop der jaren naar het centrum gegleden.

Men kan daarbij denken aan figuren als Jacques de Kadt, over wie dit tijdschrift onlangs een uitvoerige studie publiceerde, en wiens biografie verscheen in het Eerste Jaarboek voor het demokratisch Socialisme (Amsterdam, Arbeiderspers, 1979). Op een iets bescheidener vlak sluit daarbij het werk aan van Sal Tas, die evenals De Kadt, destijds mede-oprichter was van de Onafhankelijke Socialistische Partij. Beiden echter hebben langzamerhand genoeg gekregen van een bepaalde pseudo-revolutionaire woordenkraam. Hun groeiende nuchterheid heeft ze tenslotte behoudender gemaakt.

Politiek geheel anders, maar vergelijkbaar in mentale structuur, zijn dan figuren als A.L. Constandse (van wie in dit blad ook sprake is geweest; 1980, nr. 1, pp. 38-47) en Arthur Lehning, aan wie de hier volgende bladzijden gewijd zijn.

Beiden vertegenwoordigen een soort dat in Europa maar al te zelden voorkomt: dat der libertaire socialisten, der anarchisten of anarcho-syndicalisten. We hebben deze mensen nodig als brood: dat te erkennen behoeft niet te betekenen, dat men hun ideeën aanhangt, of gelooft in de verwezenlijkbaarheid ervan. Maar hun principiële staats-vijandigheid is een noodzakelijk tegengif, zowel tegenover totalitaire regimes, als tegen de mildere poliepomhelzing, waarmee de ‘Welfare-State’ ons bedreigt.

Lehning is misschien in de eerste plaats: erudiet.

Men kan bij hem van alles vinden. Sla maar de beide, tot dusver verschenen delen op van zijn verzameld essayistisch

[p. 85]

werk: De Draad van Ariadne en thans ook Ithaka (beiden Het Wereldvenster, Baarn, 1979 en 1980). Men vindt daarin doorwrochte studies over anarchistische voorlopers: de auteur is uitgever van Bakoenins werk en presenteerde een uitstekend leesbare en deskundige biografie van deze Russische rebel. In Ithaka vinden we ook een psychologische analyse van Bakoenins beroemde of beruchte Biecht, geschreven in de Peter-en-Paulvesting te Sint-Petersburg, en gericht aan de tsaar. Hoe kon juist deze fundamentele gezagsvijand zich - tenminste op papier - zó diep vernederen voor een zó absoluut heerser? In elk geval heeft het hem niet het resultaat bezorgd, dat hij ervan hoopte: vrijlating uit die afschuwelijke klamme eenzaamheid, die hem lichamelijk ondermijnde en geestelijk frustreerde in zijn dadendrang.

Maar hier zijn wij meteen al op het terrein, dat Lehning zeker belangrijker vindt dan dat van zijn eruditie: de militante uitbouw van een libertaire filosofie. Of liever: bij hem zijn die twee onafscheidelijk één, want het onderzoek naar denken en doen van de voorgangers is bedoeld als bevruchting van de aktie-nu.

Lehning heeft een goed deel van zijn leven gewijd aan de opbouw van bewegingen en organisaties, die door zijn idealen werden bezield. Men kan met name denken aan het ‘Internationaal Anti-Militaristisch Bureau’, waarvan hij jarenlang de ziel was, samen met die andere onafhankelijke anarchist, Bart de Ligt, die zijn inspiratie oorspronkelijk in het Evangelie gevonden had en daardoor getekend bleef, ook nadat hij de protestantse kerk verlaten had. Want inderdaad, ook De Ligt, schrijver van het even erudiete als slagvaardige boek Vrede als Daad, behoorde tot dezelfde politieke stroming en menselijke categorie als Lehning, al was hij dan zeventien jaar ouder.

Hier is een enkele uitwijding op zijn

Arthur Lehning (^o1899).

[p. 86]

plaats, over het Nederlandse anarchisme, zijn verleden en mogelijke toekomst.

In Nederland is de arbeidersbeweging grotendeels van anarchistische oorsprong. Sociologisch is dat te verklaren uit het feit, dat de Nederlandse economie in de vorige eeuw nog overwegend uit het klein-bedrijf bestond. Maar geestelijk sloten ‘de vrijen’ aan bij een traditionele vrijheidszin, een wil tot integrale rebellie, die men vooral (hoe kon het anders?) in Amsterdam en in Friesland aantrof.

De vrijdenkerij sloot daar nauw bij aan, en de eerste baanbrekers waren praktisch zowel sociaal-revolutionair als atheïst. De vereniging ‘De Dageraad’ heeft een belangrijke rol gespeeld in de periode die door W.H. Vliegen is beschreven in zijn dikke boek De Dageraad der Volksbevrijding (dat blijft een kostelijke informatiebron, al was de schrijver, als parlementair-democratisch, ‘rechts’ socialist, natuurlijk bepaald niet onpartijdig!).

Sterk moralistisch was die ‘oude beweging’, zoals ze belichaamd werd in Ferdinand Domela Nieuwenhuis, ex-predikant die telkens de ‘tale Kanaäns’ hanteerde, in zijn bijdragen tot het blad met zijn kenmerkende titel: Recht voor Allen. Moralistisch en vijandig tegenover alle compromissen: ‘Geen God, geen Meester!’. Tegen ‘Kerk, Kapitaal en...Kroeg’! Want vele militanten uit die kring waren overtuigde geheelonthouders en, als het even kon, ook vegetariërs. Tegen klassejustitie, uiteraard. En tegen het koningschap van Oranje, dat trouwens, in die dagen, lang niet het prestige meer had, dat het later teruggevonden heeft onder de heerschappij van drie opeenvolgende vrouwen. F.D.N. heeft trouwens een tijdje in de gevangenis doorgebracht, wegens majesteitsschennis, bedreven in een brochure Koning Gorilla - en gevangenisstraf om ideologische redenen leek toen een teken van onduldbare tyrannie. Sindsdien zijn we wel wat anders gewend geworden! Intussen, nadat in 1894 de Sociaal-Demokratische Arbeiders Partij was opgericht - te weinig proletarisch, vonden de anarchisten, die spraken over een ‘Studenten, Dominés en Advokaten Partij’ - en ze langzamerhand vat begon te krijgen op de werknemers-massa, daarbij sinds 1904 ook gesteund door het Nederlands Verbond van Vakverenigingen, was het met de anarchistische invloed meer en meer gedaan. Tijdens het interbellum waren er nog maar weinigen, die dachten, dat het anarchisme nog ooit een ‘come-back’ kon krijgen.

Vandaag lijkt dat echter toch anders te worden. De bureaucratisering van onze samenleving, het prestige-verlies van de parlementaire stelsels in de resterende democratieën, het groeiend aantal (meestal militaristische) dictaturen in de Derde Wereld, en de totale degeneratie van het Sovjet-regime ook - dat alles bracht veel radicale naturen ertoe, zich de vraag te stellen of de libertaire stroming in het socialisme tenslotte toch niet gelijk had gehad, zowel tegenover het kapitalisme alsook tegenover de politionele staatskolossen.

Vandaar, dat een man als Lehning, nu eenentachtig jaar oud, opnieuw het gevoel kan krijgen, dat hij in de ideologische strijd centraal staat. Zeker, men mag zeggen dat de anarchisten er nooit helemaal in geslaagd zijn, hun federalistische visie van de samenleving concreet te maken. Immers, men kan betwijfelen of het zo vaak aangehaalde voorbeeld van de Spaanse revolutie voorbeeldig kan zijn. Niettemin, het is goed, dat men zich nu gaat afvragen, of de volledige overwinning die Marx destijds, binnen de Eerste Internationale, op Bakoenin bevocht, wel zo zegenrijk geweest is als men tot voor kort veronderstelde, en of ze zo definitief mag blijven.

Arthur Lehning is dus een erudiet (dat bewijzen met name allelei studies over

[p. 87]

moderne Nederlandse literatuur) en een politiek militant, wiens polemieken hard kunnen aankomen maar steeds waardig blijven.

Maar hij is nog méér dan dat. Ook als organisator van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam, heeft hij blijvende verdiensten. Dat dit instituut op wereldvlak een zo enorme reputatie heeft verworven - wanneer niemand die de arbeidersbeweging of het feminisme bestudeert, het meer terzijde kan laten -, is voor een aanzienlijk deel te danken aan Lehning. In de verjaringsbundel die hem verleden jaar is aangeboden (ook bij het Baarnse Wereldvenster) vinden wij bijvoorbeeld het verhaal hoe het archief van de anarchistische historicus Max Nettlau tenslotte in Amsterdam belandde. Ook dààr ligt een stuk levenswerk.

Intussen zouden wij niet volledig zijn, als hier een aantekening ontbrak over het internationale tijdschrift i 10, dat in de jaren 1927-1929 - dus slechts gedurende korte tijd, helaas - verscheen.

In 1963 is daar in het Amsterdamse Stedelijk Museum (wij, oude Amsterdammers, spreken nog steeds over het ‘Suasso-Museum’) een tentoonstelling aan gewijd, en Lehning, die er destijds de hoofdredacteur en animator van was, heeft in het Algemeen Handelsblad gelegenheid gekregen, er een korte beschouwing aan te wijden. Men vindt dat stuk in Ithaka (blz. 176-179); voor degenen die destijds elke aflevering hebben gespeld, is dat een aangrijpend stuk lectuur.

Dat tijdschrift met de vreemde naam, één van de zeer weinige die werkelijk internationaal waren, heeft weinig abonnees gehad, maar relatief des te meer belangrijke medewerkers, uit de wereld van kunst en wetenschap. Wanneer ooit een revue ‘avant-garde’ was, dan wel deze. Maar tevens een eclectisch tijdschrift, dat niet toegaf aan voorbijgaande mode. Terecht kon Lehning in 1963 zeggen: ‘Veel van de medewerkers van i 10 zijn intussen door de kunstgeschiedenis gecanoniseerd, hun werken zijn in musea of behoorden er te zijn’.

Zo is het wel, en men mag er dus dankbaar voor zijn, dat het Haagse uitgeversbedrijf Bert Bakker een boek heeft uitgegeven onder de titel De internationale avantgarde tussen de twee Wereldoorlogen. Een keuze uit de internationale Revue i 10, door Arthur Lehning en Jurriaan Schrofer (1963, herdruk in 1974). Een volledige reprint verscheen bij Kraus, Nendeln, Liechtenstein; ik heb die helaas niet in handen gehad. Maar de bloemlezing heeft heel wat herinneringen opgeroepen bij de student van toen, die speciaal hiervoor de Amsterdamse Openbare Leeszaal ging bezoeken.

Natuurlijk was i 10 libertair van strekking. Maar het zocht en vond tevens inspiratie bij denkers en kunstenaars, die, revolutionair geörienteerd, ook in hun intellectuele of artistieke werk naar nieuwe doorbraak zochten.

De film - destijds in Rusland nog niet door Stalin om hals gebracht - stond er centraal, en dit op een ogenblik, dat er nog mensen rondliepen, die daarin niets anders zagen dan ‘gefotografeerd toneel’. Het was de tijd ook, dat de Filmliga verscheen, en Menno ter Braak (een vriend van Lehning) zijn boekje schreef Wij geloven in de Film.

Maar ook de theorie en praktijk van het constructivisme, zoals het in Bauhaus-Dessau werd ontworpen, kwam er aan bod, deze fascinerende nieuwe poging om tot een artistiek-architectorale totaal-synthese te komen, terwijl ook mensen als Walter Benjamin (over literatuur) en Ernst Bloch medewerkers waren. Daarnaast weer bevatten Lehnings eigen ‘Aanteekeningen’ strijdbare artikelen over zo iets als de gerechtelijke moord op Sacco en Vanzetti (een schanddaad, waar De

[p. 88]

Telegraaf het natuurlijk voor opnam). Actualiteit dus, maar tevens fundamentele bezinning op een cultuur, die duidelijk op een eindpunt was beland en naar doorbraak streefde, op praktisch ieder gebied.

Kortom, terecht mag de toenmalige hoofdredacteur in Ithaka schrijven: ‘Wat i 10 betreft had men eenvoudig te doen met een groep medewerkers, die belangeloos, zonder compromis, zonder concessie aan eigentijdse stromingen of belangen, met grote overtuiging, onafhankelijk en integer de zaak verdedigden, die zij ieder op hun gebied voorstonden. i 10 had geen vast ideologisch programma, wel richtlijnen, overtuigingen, normen’. Zo was het precies.

Tenslotte verbaasde het niemand, dat Lehning, reeds in de jaren 1920, de partij gekozen had van de Indonesische onafhankelijkheids-beweging. Die was toen vooral belichaamd - althans in Nederland - door de studentengroep Perhimpoenan Indonesia, die het gelijknamige blad uitgaf. Eén der ‘têtes pensantes’ daarvan, Mohammed Hatta, zou weldra naar Nieuw-Guinea (thans West-Irian) verbannen worden, naar Boven-Digoel. Maar Lehning zou hem weer ontmoeten in 1952, toen, deels door Hatta's steun, de Bibliotheek voor Politieke en Sociale Geschiedenis te Djakarta kon worden geopend. Bij die gelegenheid was het Lehning die de belangrijke toespraak hield, en deze is ook in Ithaka te vinden. Niet zonder gerechtvaardigde trots herinnerde hij toen eraan, hoe hij destijds in de Nederlandse rechtszaal gezeten had, waar Hatta zijn indrukwekkende rede uitsprak, ter verdediging niet van zichzelf of anderen, maar van de zaak der onafhankelijkheid. Het moet Lehning zwaar vallen vandaag aan Indonesië te denken.

Zo is deze ‘halve Duitser’ (hij woonde ook jarenlang in het Berlijn van de jaren '20 en ademde er met volle teugen de geest van verzet en vernieuwing) tevens een volledige Nederlander, geworteld in het libertaire patrimonium, dat óók tot ons erfgoed behoort. In al zijn innerlijke felheid - en men behoeft het werkelijk niet met al zijn stellingnames eens te zijn - is hij toch steeds een mens geweest, wie het te doen was om redelijkheid in de discussie. Nooit is hij kwetsend. Steeds heeft hij, naar volle overtuiging, het oude Latijnse adagium waar gemaakt: ‘suaviter in modo, fortiter in re’ - ‘gematigd in de vorm, krachtig in de zaak-zelf’.