Ons Erfdeel. Jaargang 24

[p. 79]

Pleidooi voor de federalisering van het onderwijs
Prof. Dr. Piet de Somer

Geboren in 1917 te Niel. Doctor in de Genees-, Heel- en Verloskunde en Baccalaureaat in de Thomistische Wijsbegeerte. Sinds 1962 professor aan de Katholieke Universiteit Leuven en vanaf 1968 ook rector van deze instelling. Publiceerde talrijke artikelen over medische onderwerpen.
Adres:
Brusselsesteenweg 9, 3000 Leuven.

In de strijd voor Vlaamse ontvoogding kwamen steeds twee continue doelstellingen op de voorgrond: het onderwijs in de eigen taal en de afbakening van de eigen cultuurgemeenschap binnen definitieve grenzen. De vernederlandsing van het onderwijs, zowel het secundaire als het hogere, vond zeer geleidelijk plaats. Pas veertig jaar na de oprichting van de eerste Vlaamse universiteit te Gent, werden in 1970 de K.U.-Leuven en de V.U.B. onafhankelijk. Er kwamen twee ministers van Nationale Opvoeding, een voor het Nederlands en een voor het Franstalig onderwijs, maar de onderwijspolitiek bleef nationaal. De grenzen tussen de gemeenschappen werden verschillende malen gewijzigd en over een definitieve regeling bestaat nog geen akkoord tussen de betrokken partijen.

In het erfdeel dat ons nu wordt toegewezen door het unitaire België, is het onderwijs niet betrokken en blijft Brussel een twistpunt tussen beide gemeenschappen. De staatshervorming zoals ze nu gerealiseerd wordt, kan dan ook slechts voorlopig zijn, omdat men zich moeilijk kan inbeelden wat cultuurautonomie wel mag betekenen wanneer het onderwijs erbuiten blijft. In alle federale staten, zoals de Duitse Bondsrepubliek, de Verenigde Staten, Zwitserland en Canada, behoren onderwijs en in zekere mate ook het wetenschappelijk onderzoek, tot de meest vanzelfsprekende bevoegdheden van de deelstaten. Dus ook in landen waar de gemeenschappen dezelfde cultuur hebben, is dit het geval. Des te meer is dat noodzakelijk wanneer de federalisering gebaseerd is op verschillende cultuurgemeenschappen en in de eerste plaats het gevolg is van spanningen tussen de culturen. In België wordt dit probleem nog aangescherpt omdat er een competitie bestaat tussen twee culturen, die niet over eenzelfde potentieel beschikken om zich te verdedigen. De Franse cultuur steunt

[p. 80]

op een rijker cultureel bezit, een literatuur met internationale uitstraling, de invloed van een groot land dat toonaangevend is op vele gebieden, een taal die bijna een klassieke taal is in de Angelsaksische landen. De Nederlandse cultuur is daarentegen beperkt, de taal wordt weinig gesproken en in Vlaanderen overleefde ze aanvankelijk slechts op het niveau van het lager onderwijs. Daaruit volgde dat bij ons de elite gevormd was op het patroon van de Franse cultuur en niet de behoefte had om een Vlaamse volksgemeenschap met een eigen karakter in stand te houden. De leidende klassen zagen het enig heil van België in een volledige culturele integratie van beide gemeenschappen en hun beleid was daar volledig op afgestemd.

Alleen onder de sociale druk die het gevolg was van een verdergaande democratisering mislukte die poging. Beide gemeenschappen differentieerden zich meer en meer, niet alleen cultureel, ook economisch en politiek. Ondanks een grote vooruitgang is na 100 jaar Vlaamse beweging onze cultuur nog steeds niet tot volledige ontplooiing gekomen vooral niet op het niveau van het universitair onderwijs. Bijna 10% van de universitairen uit het Vlaamse land studeren nog aan Franstalige instellingen. Een goed deel daarvan stamt uit Franssprekende gezinnen die wonen in de Brusselse periferie of in het Leuvense, maar ook uit homogene Vlaamse provincies. Steden als Antwerpen, Gent, Brugge en Kortrijk leveren nog honderden francofone studenten. Een niet te onderschatten deel van wat de Vlaamse elite zou moeten zijn, is vandaag nog altijd Franssprekend. Wij hebben nog steeds de eerste generatie Vlaamse gediplomeerden, die geleidelijk, bij het wegvallen van de ouderen, meer en meer verantwoordelijke posten in handen krijgen en het zal nog een zekere tijd duren voordat ons cultureel en wetenschappelijk leven het niveau zal bereiken van de ons omringende landen.

De gevolgen van die toestand van onvolwassenheid van het Vlaamse geestesleven zijn evident. Rond het hoofdstedelijk gebied waar beide cultuurgemeenschappen met elkaar geconfronteerd worden, verliezen wij terrein ondanks de taalwetten. Indien er geen kunstmatige bescherming tot stand was gebracht, zou het verlies nog veel omvangrijker zijn. Te gemakkelijk schrijven wij die evolutie toe aan de agressiviteit van de Franssprekenden. Aan de basis ligt evenwel in de eerste plaats een spontane evolutie van de expansie van twee culturen die niet gelijkwaardig zijn, vooral niet op het niveau van de cultuurdragers, de culturele elite van beide volkeren. Een gelijkwaardigheid zullen wij nooit bereiken indien wij niet over ons eigen lot kunnen beschikken, de ons toekomende middelen zelf mogen besteden om een onderwijspolitiek te volgen, die aangepast is aan de eigen situatie. Onze politici en wij allen dragen een zware verantwoordelijkheid tegenover ons volk. Door de Vlaamse beweging werd Vlaanderen onttrokken aan de Franse cultuur. Indien wij er niet in slagen een eigen Nederlandse cultuurmilieu uit te bouwen, dat evenwaardig is, hebben wij onze gemeenschap bedrogen. Van universitaire en wetenschappelijke zijde moet men in staat zijn om door andere onderwijsvormen ons volk op internationaal niveau te brengen. Literatuur, sport en muziek zijn op zich interessante cultuurelementen; aan de basis van de culturele ontplooiing ligt echter kennis.

Het onderwijs en de culturele autonomie.

Feitelijke toestanden kan men betreuren, maar niet negeren. Het onderwijs wordt niet geculturaliseerd, zodat men als basis voor een Vlaamse politiek op dit vlak alleen kan uitgaan van de bevoegdheid die door de huidige grondwet aan de Cultuur-

[p. 81]

raden, nu Gemeenschapsraden, werd toegekend. Zowel bij de oprichting van de Cultuurraden in 1976 als in het gemeenschapsakkoord wordt het begrip ‘cultuur’ zeer restrictief omschreven en beperkt tot de domeinen van de kunst, ontspanning en vrijetijdsbesteding. Onderwijs en wetenschap werden er buiten gehouden, terwijl marginale aangelegenheden, zoals culturele animatie, open luchtleven, discotheken, expliciet zijn vermeld. De Gemeenschapsraden kregen ook een beperkte bevoegdheid voor de gezondheidszorg, omdat deze persoonsgebonden is, en dus een sociaal aspect heeft. De implicaties daarvan op de culturele ontplooiing zijn op zijn minst zeer beperkt. In budgettaire termen uitgedrukt resorteert vandaag de dag nauwelijks 1,6% van de totale onderwijsbegroting onder de bevoegdheid van de Cultuurraden.

In Artikel 59bis worden deze bevoegdheden als volgt bepaald: ‘Het onderwijs, met uitzondering van wat betrekking heeft op de schoolvrede, de leerplicht, de onderwijsstructuren, de diploma's, de toelagen, de wedden, de schoolbevolkingsnormen’. In feite kan men onder een dergelijke dubbelzinnige terminologie het hele onderwijspakket brengen en staan wij tien jaar na de grondwetsbezuining-Eyskens geen stap dichter bij de federalisering van het onderwijs.

In een officiële brochure van Leo Tindemans De culturele autonomie wordt deze bevoegdheid van de Cultuurraden verder geïnterpreteerd als een residuele bevoegdheid, d.w.z. dat zij in alles voor het gehele onderwijs bevoegd zijn met uitzondering van wat uitdrukkelijk aan de nationale wetgever is voorbehouden. Concreet betekent dit, steeds volgens dezelfde auteur, ‘Wat men aan de nationale wetgever heeft willen voorbehouden heeft betrekking op datgene wat bekend staat als het schoolpact’. Logisch voortredenerend zou men hieruit moeten concluderen dat het wetenschappelijk onderwijs niet voorbehouden is aan de nationale wetgever omdat het schoolpact geen betrekking heeft op de universiteiten. De nationale wetgever zou alleen tussenbeide kunnen komen, indien de Cultuurraden afbreuk zouden doen aan de algemene structuren, de gelijkwaardigheid van diploma's of normen voor de werkingskredieten. De bevoegdheid van de Cultuurraden inzake universiteiten zou verder impliciet erkend zijn in de tekst van de grondwet zelf. In Artikel 132 wordt immers bepaald dat zolang de Franstalige afdeling van de Leuvense Universiteit (de U.C.L.) niet volledig overgeplaatst is naar Wallonië, voor deze instelling ‘in afwijking van Artikel 59bis de Conseil Culturel bevoegd is’. Wat telt in het dagelijks leven is niet de interpretatie, maar wel de concrete toepassing van de wet en er bestaat geen twijfel over dat de universitaire problemen eveneens tot de nationale materie behoren.

De financiële gevolgen van deze situatie zijn voor het lager, secundair en technisch onderwijs vrij klein, omdat deze takken even goed of beter zijn uitgebouwd in Vlaanderen. Bij het universitair onderwijs en onderzoek, die in Vlaanderen later tot ontwikkeling kwamen, blijven de Vlamingen in het nadeel. Op de factoren die hierbij een rol spelen, werd herhaaldelijk gewezen: de aanwezigheid van een groot aantal vreemde studenten aan de Franstalige universiteiten, een zekere voorkeur van de Vlamingen voor de goedkopere studierichtingen, een onvoldoende deelname van Vlamingen aan het industrieel onderzoek en aan internationale projecten. In cijfers uitgedrukt betekent deze achterstelling dat voor elke 100 fr. die per Vlaming wordt uitgegeven op dit terrein, men ongeveer 160 fr. besteedt per Franssprekende. Het culturaliseren van de universiteiten zou deze verhoudingen wel niet rechttrekken, omdat in de verdeel-

[p. 82]

sleutel van de nationale dotaties rekening gehouden wordt met de oppervlakte van de bodem, maar het verschil wel reduceren met ongeveer 20%.

De nadelige gevolgen van deze toestand beperken zich niet tot problemen van financiering. Hierdoor wordt elke onderwijspolitiek, specifiek gericht op Vlaamse toestanden en noden, afgeremd. Het dubbelzinnige van de huidige situatie bestaat hierin dat er feitelijk wel een zekere federalisering is, omdat sinds een tiental jaren het ministerie van nationale opvoeding gesplitst werd en de bevoegdheid voor het onderwijs voor beide gemeenschappen verdeeld werd tussen twee verantwoordelijke ministers die onafhankelijk hun departement besturen. Dit heeft tot gevolg dat dezelfde nationale wetten op verschillende wijze geïnterpreteerd en toegepast worden, en zoals dikwijls het geval is op een meer lakse manier voor de Franstalige gemeenschap. Omdat er geen akkoord is over een verdeelsleutel wordt door beide zijden aan het touw getrokken om het maximum van het nationaal budget naar de eigen gemeenschap te brengen.

Verder blijkt dat de grote nog onopgeloste schoolvraagstukken binnen het unitair kader van de schoolpactcommissie niet meer verlegd kunnen worden omdat de onderwijssituaties, zoals die in Vlaanderen en Wallonië historisch zijn gegroeid, volkomen anders liggen aan beide zijden van de taalgrens. Jacques Vandemeulebroucke spreekt in dit verband van een patsituatie waarbij een fundamenteel verschillende onderwijsrealiteit meebrengt dat het ene deel van het land het andere hindert in het streven naar een oplossing voor de hangende onderwijsproblemen. Beide ministers van nationale opvoeding en hun departementen kennen en interesseren zich alleen voor hun eigen realiteit. Er is meer spanning dan overleg, zodat elk initiatief voor nieuwe beleidsopties of wetten geblokkeerd wordt en het onderwijs zich niet meer aanpast aan veranderde omstandigheden. Men heeft van de ene kant het onderwijs te sterk gefederaliseerd om het nog te kunnen behouden als een nationale materie, van de andere kant werd het te weinig geculturaliseerd om aan elke gemeenschap nog de mogelijkheid te bieden een eigen politiek te volgen. Eén minister van nationale opvoeding voor beide gemeenschappen zou nog de voorkeur hebben, indien onze politici zich verder op het standpunt stelden dat het onderwijs aan de nationale voogdij onderworpen moet blijven.

De weerstanden.

De feitelijke beweegredenen die aangevoerd worden om het onderwijs nationaal te houden zijn bekend. De vrijzinnigen vrezen dat het officieel onderwijs in de verdrukking zou komen in een Vlaamse deelstaat, waar de katholieke school stevig ingeplant is en kan rekenen op sterke politieke steun. Anderzijds vreest de christelijke gemeenschap in Wallonië dat een vrijzinnige meerderheid het voortbestaan van haar onderwijsnet in gevaar zou brengen. De Waalse katholieken rekenen daarom op Vlaamse steun, die ze echter niet compenseren met het begrip voor rechtmatige Vlaamse belangen.

De wederzijdse vrees voor minorisering reikt evenwel verder dan de loutere onderwijsproblemen, omdat bij ons, zoals in verschillende andere Europese landen, de christelijke democratische bewegingen en partijen zich opstellen als tegenspelers tegen meer linkse tendensen. Links en rechts worden in zekere mate vereenzelvigd met christelijk en niet-christelijk, wat duidelijk tot uiting komt in het regelmatig opgeroepen spookbeeld van een CVP-staat in Vlaanderen en van een socialistische staat in Wallonië.

In welke mate die vrees gewettigd is, valt moeilijk uit te maken. In ‘vrees’ zit steeds

[p. 83]

een irrationele subjectieve component, die moeilijk te definiëren is. In elk geval wordt daardoor elke politiek van hoger onderwijs specifiek gericht op Vlaamse toestanden en behoeften afgeremd. Dit is vooral nadelig voor het universitair onderwijs en onderzoek waar onze achterstand nog steeds groot is. Door hun negatieve houding nemen de politici een zware verantwoordelijkheid op zich tegenover het volk waarvan ze verondersteld worden de belangen te verdedigen: bepaalde christelijke kringen in Vlaanderen omdat ze de bescherming van de christelijke minderheid in Wallonië als prioritair beschouwen en hiervoor evidente belangen van de eigen gemeenschap opofferen, vrijzinnige kringen in Vlaanderen omdat ze bescherming zoeken buiten hun gemeenschap en daardoor elke reële autonomie onmogelijk maken. Zonder eigen zeggingskracht op het gebied van onderwijs en wetenschapsbeoefening, mist cultuurautonomie immers elke inhoud. Indien het wantrouwen onder de Vlamingen zo groot is, dat een belangrijk deel van de bevolking zich als minderheid niet voldoende beveiligd voelt om in een autonoom Vlaanderen te kunnen leven volgens een eigen levensvisie, dan is het Vlaamse volk niet rijp voor zelfbestuur en is het beter te strijden voor de Vlaamse belangen binnen een unitaire staat.