Ons Erfdeel. Jaargang 23

[p. 786]

Twintig eeuwen Vlaanderen.

Delen 7, 8 en 9.

De drie delen De Vlaamse gemeenschap (I, II en III), respectievelijk de delen 7, 8 en 9 in de prestigieuze serie Twintig eeuwen Vlaanderen kunnen we best samen evalueren.

Ze bestrijken nogal uiteenlopende terreinen. In deel 7 zijn dat Fysische geografie (Prof. R. Tavernier e.a.) en Politieke machtsfactoren en structuren sinds 1780 (Dr. L. Preneel) en Het profiel van het Vlaamse gezin (Prof. W. Dumon).

Deel 8 is dan weer homogener met bijdragen van Dr. G. Dooghe over De bevolking, Prof. H. van der Wee en Prof. K. Veraghtert over De economie van 1814 tot 1944, Prof. V. van Rompuy over De economie van eind 1944 tot heden, Prof. M. Neirynck over Sociaal-economische toestanden van 1846 tot heden en tenslotte René de Feyter en Michiel Vandekerckhove over De vernederlandsing van het bedrijfsleven.

De onderwerpen zijn talrijker en uiteenlopender in deel 9: De geschiedenis van onze taal (M. Gysseling), Onderwijs (Prof. A. vander Stichele), Wetenschapsbeleid (J. van der Perre), Het boekwezen (E. Willekens), De ontwikkeling van de Nederlandstalige pers in Vlaanderen (Prof. Th. Luyckx), Van zenden en ontvangen (K. Hemmerechts), Volksontwikkeling (L. Schevenhels), Jeugdwerk, Jeugdbeweging, contestatie (H. Cammaer), Volkskunde (M. Laenen), Volkszang en volksmuziek (M. Coppens e.a.) en Toerisme (H. Eggenstein).

Er had telkens een lijstje mogen opgenomen zijn met korte biografische notities over de auteurs. Nu overweegt de indruk dat men niet van de begane paden is afgeweken. Het grote aantal overleden auteurs bewijst dat. Het goede mag alvast niet verzwegen worden. Doorgaans krijgt de lezer een degelijk en goed leesbaar overzicht van de stand van zaken in een wetenschap of een andere activiteit. Het hele Vlaamse spectrum is evenwichtig vertegenwoordigd. Maar je ontdekt ook dat ‘vendelzwaaien’ niet vergeten is (zij het met 1 bladzij), maar een voor Vlaanderen relatief nieuw begrip als ‘industriële archeologie’ wel. En was een hoofdstukje over de bewustwording inzake het leefmilieu hier niet op zijn plaats geweest?

In verband met Vlaanderens economie van 1944 tot heden, zou het aardig geweest zijn iets te vernemen over de verschillende wijze van benaderen door Gentse en Leuvense economisten. Er zijn braaf academische en matte teksten, naast spitse en heel actuele stukken.

Deel 8 over bevolking en economie wordt afgesloten met een hoofdstuk over de vernederlandsing van het bedrijfsleven. René de Feyter geeft een zakelijk en indringend overzicht van de wetgeving. Michiel Vandekerckhove heeft het over de huidige toestand. Hij speurt ook de oorzaken na van het tekort. Hij ziet die vooral in de mentaliteit. Verder gelooft hij dat alleen ‘een eigen staatsgezag’ een oplossing kan brengen. En hij besluit: ‘De methode echter om tot een eigen Vlaamse staat te komen is een ander hoofdstuk, dat hier niet aan de orde is’. Jammer genoeg, nergens in deze ‘Twintig eeuwen Vlaanderen’.

Een uitermate boeiende synthese in deel 7 is het hoofdstuk van Louis Preneel Politieke machtsfactoren en structuren sinds 1780. De periode tot het einde van het unionisme noemt hij de ‘incubatietijd’ (1780-1846). Voor de daaropvolgende periode (tot 1914) zijn de invloedsfactoren en achtergronden geschetst onder de titel De notabelen in het parlementaire stelsel (1846-1914). In dit nauwelijks 60 bladzijden tellende werkstuk ontbreekt ook het releverende detail niet. Jammer dat de aanloop tot een vierde partij in Vlaanderen (via Meetingpartij en Daensisme) hier niet afzonderlijk is uitgetekend, naast de liberale, katholieke en socialistische. Preneel stopt trouwens bij 1914 en dat is ook jammer. De redactie kan alleen maar vaststellen dat de aangezochte auteur niet verder geraakt is!

Michiel Vandekerckhove heeft dan in een slotwoord de Vlaamsnationale machtsfactor voor zijn rekening genomen, zij het dan onder de vorm van een schets van de algemeen-ideologische achtergrond. Hij onderkent in het Vlaams-nationalisme een volwaardige politieke ideologie en een voedingsbodem voor partijvorming. De belangrijkste opdracht van dit laatste is te komen tot een eigen staat.

Deel 6.

In deze 15-delige reeks zijn er in het totaal drie delen aan de Vlaamse Beweging gewijd. Het derde en laatste (deel 6) is in tegenstelling tot de twee vorige niet het werk van één man (A.W. Willemsen), maar van een hele reeks auteurs. Aan ‘De Vlaamse Beweging na 1940’ werkten A.W. Willemsen, Willem C.M. Meyers, Maurits Coppieters, Guido Provoost, August van den Brande, Urbain Claeys, Johan Verstraete, Lode Claes, Herman Todts, Raf Renard en Val R. Lorwin mee.

De diversiteit van auteurs en onderwerpen illustreert de moeilijkheid om voor deze periode (tot en met 1978) de Vlaamse Beweging onder één noemer te brengen. Het verschijnsel dekt zo veel begrippen en is zo nauw met de Belgische politiek verweven (dat laat zich ook aanzien in het taalgebruik, zoals ‘communautaire problematiek’ ‘staatshervorming’, enz.) dat verschillende auteurs en benaderingswijzen verantwoord waren. Dat leidt onvermijdelijk tot overlappingen in feiten, thema's enz., maar je ervaart het eerder als verrijkend dan als hinderlijk.

Zo is dat onvermijdelijk het geval met bijv. de bijdrage van Guido Provoost (De Belgische politieke

[p. 787]

ontwikkeling als kader van de Vlaamse problematiek, p. 94-128) en die van Herman Todts (De Vlaamse beweging en de evolutie van het Belgische nationaliteitenvraagstuk, p. 242-323). De eerste brengt een beknopt en zakelijk relaas, terwijl Todts een wat wijdlopig verhaal aanvoert in de trant van zijn boeken Hoop en wanhoop van de Vlaamsgezinden, met af en toe een hagiografisch uitschietertje en een kritische noot waar je die niet verwacht. De beloofde rijkssteun en -inspanningen voor de uitbouw van een Nederlandstalig onderwijsnet in de Brusselse agglomeratie - een ruil voor de door de Franstaligen geëiste en bekomen ‘vrijheid van het gezinshoofd’ met ingang van 1 september 1971 - gaan onder Todts' pen naar ‘geforceerde vestigingen van nieuwe Vlaamse pedagogische instellingen in de hoofdstedelijke agglomeratie’. Het afschaffen van de drie keer vermelde Vlaamse ‘randfederaties’ rond Brussel wordt niet vermeld. En zo zijn er nog voorbeelden aan te stippen.

Dit boekdeel begint eigenlijk met een bijdrage van Willem C.M. Meyers over De Tweede Wereldoorlog, onmiddellijk gevolgd door een stuk van Maurits Coppieters, De repressie na de Tweede Wereldoorlog. Wie niet vertrouwd is met de Vlaamse toestanden, zou beide onderwerpen logischerwijze zien als afsluiting van het vorige deel over de Vlaamse Beweging. Maar oorlog en repressie hebben zulke diepe sporen getrokken, tot meer als drie decennia ver, dat deze onderwerpen hier ook op hun plaats kunnen worden genoemd.

Het al genoemde stuk van Guido Provoost heeft als tegenhanger een sociologische benadering van de hand van August van den Brande. In Het Belgisch sociaal-politieke systeem van de jaren '50 en '60 als kader voor de Vlaamse problematiek; een sociologisch model; enkele grondlijnen van de periode 1968-1978 ontwikkelt hij het nu algemeen bekend basismodel van de drie grote tegenstellingen en hun interdependentie (de ideologische, de sociaal-economische en de ethnisch-culturele). De jaren 1950-1968 noemt hij een voor de Vlaamse problematiek: sociologisch homogene periode. Dan tekenen zich belangrijke veranderingen af. De auteur ziet het bestel veranderen in wat hij noemt ‘een dynamisch-functioneel-corporatistische staat waarin (consultatieve) administratie en technici een grote rol spelen en waarin vooral de functionele interdependentie, het geïnstitutionaliseerd overleg, de coördinatie en de planning de integratie bewerken’.

Urbain Claeys en Johan Verstraete tekenen een conventioneel beeld van De positie van de Nederlandstaligen en van het Nederlands in België. Daarentegen werkt de lectuur van Lode Claes' stuk Stereotypen in het communautair conflict heel stimulerend. Het is alleen niet duidelijk wat de zin kan zijn van foto's in verband met 's mans recente politieke ommezwaai als illustratie bij deze tekst.

Het vierde hoofdstuk (Het Vlaamse vraagstuk) bevat twee bijdragen: de al genoemde van Herman Todts en die van Raf Renard, De evolutie van de taalwetgeving in België, 1873-1973: een vergelijkend overzicht (p. 324-333). Raf Renard was van 1964 tot 1976 voorzitter van de Vaste Commissie voor Taaltoezicht en is uiteraard de geschikte auteur voor dit korte overzicht.

Het vijfde hoofdstuk is geheel gewijd aan de relaties van Vlaanderen met de overige Nederlandssprekende gebieden, bedoeld zijn Nederland en Frans-Vlaanderen. Het is van de hand van A.W. Willemsen, die het woord vooraf schreef bij dit boekdeel en in twee vroeger verschenen delen de Vlaamse Beweging van 1830 tot 1914 en van 1914 tot 1940 schetste. Willemsen is een belangrijk medespeler in de naoorlogse activiteiten ten gunste van de culturele integratie Nederland-Vlaanderen. Het heeft hem niet belet met de nodige zin voor relativiteit en waar nodig met kritische geest terug te blikken op die activiteiten en initiatieven. Vele daarvan lijden de laatste jaren wat aan ademnood en ze hielden geen gelijke tred met het geheel van alsmaar talrijker maatschappelijke activiteiten.

Het is een bijzonder gelukkige gedachte geweest van de redactie om hier een tekst in te lassen van de Amerikaanse hoogleraar Val R. Lorwin, Verdeelde samenlevingen onder de kleinere Europese democratieën. Om het mogelijk te maken het ‘unieke’ in de Vlaamse beweging te beseffen, heeft hij de ervaringen van Vlaanderen in België vergeleken met conflicten in andere ‘verdeelde samenlevingen’: Nederland, Oostenrijk en Zwitserland. Het is een boeiende bijdrage die direct aan te bevelen is, ook en vooral aan lezers voor wie een en ander in dit boek ‘des Guten zuviel’ zou zijn.

Nog enkele bedenkingen bij de stukken van August van den Brande en Val R. Lorwin, in het bijzonder bij wat ze schrijven over de ontzuiling.

Het komt mij voor dat zij - en andere publicisten met hen - het voortschrijden van de ontzuiling overschatten en onvoldoende oog hebben voor het weerstandsen aanpassingsvermogen van de zuilen.

Voor wat dat laatste betreft zie ik twee oorzaken.

Het komt niet bij me op de draagwijdte te negeren van een aantal definitieve resultaten van het ontzuilingsproces. Maar Lorwin citeert ergens E.V. Walters uitspraak over het ‘netwerk van weerstanden’ dat elk machtssysteem is. Toegepast op Vlaamse toestanden stel ik vast dat de drie traditionele zuilen t.o.v. het loskoppelingsproces van de traditionele ideologieën in de jaren zestig, kennelijk een gewetens-

[p. 788]

onderzoek hebben verricht, de enen heel bewust, de anderen omdat het niet anders kon. Ze hebben balast uitgegooid met de bedoeling weer vaart te winnen. Dit is het duidelijkst merkbaar bij diegenen die het eerst het veranderend klimaat aanvoelden (of moeten we eraan toevoegen: en in staat waren daar de nodige conclusies uit te trekken?), namelijk de liberalen. De operatie van liberale partij naar PVV, betekende vooral het vaarwel zeggen aan de anti-klerikale erfenis. Diezelfde partij heeft momenteel een minstens even duidelijk liberaal profiel als vóór het aannemen van het PVV-etiket.

De katholieke partij die het hardst tussen twee stoelen viel vanaf het Tweede Vaticaans Concilie herpakte zich dank zij organisatorische ingrepen en aanpassingen, maar ook door het benadrukken van wat zij steeds meer is gaan noemen haar rol van behoedster van de ‘christelijke waarden’. Ondanks twijfelachtigheid en onduidelijkheid over de inhoud en de toepassing daarvan, is dit appel blijkbaar niet vruchteloos. Dat kan verband houden met de stijgende bloei van uitgesproken katholieke (neven-)organisaties en -instellingen (ondanks verdergaande onkerkelijkheid, maar dank zij een soepele en efficiënte aanpak).

De Vlaamse socialisten die wat erg laat het probleem doorbijten, maken met een krant als De Morgen en een voorzitter als Van Miert een geloofwaardiger indruk als in de tijd van Collard zijn oproep tot progressieve frontvorming. Intussen staan zij voor een dubbele handicap: verbazing, en soms wantrouwen, in eigen rangen over onvoldoende ideologische en organisatorische herkendbaarheid in genoemde krant (tendele ook in de nieuwe partijvoorzitter) enerzijds en anderzijds een steviger impact op hun leden bij de concurrerende katholieke partij en organisaties.

Een tweede oorzaak dient gezocht te worden in de organisatorische zwakheid van wat ik de nieuwe krachten durf te noemen: zij die mede dank zij de ontzuiling voor het eerst of krachtiger aan bod konden komen. Wie profiteerde van de afkeer voor een te logge en van de wieg tot het graf inkapselende resem organisaties, trok daar al te gemakkelijk de schijnbaar logische conclusie uit dat een eigen stevige organisatorische uitbouw uit den boze was. Op die wijze zijn talloze de verzuiling doorbrekende initiatieven na een efemeer bestaan de vergetelheid ingegaan. Alleen wie een tegenmacht opbouwde (of extremer: een nieuwe, andere zuil, maar dat lijkt al sterk op de negatie van de ontzuiling), kon zich handhaven.

Tenslotte nog iets over de laatste bijdrage in dit boek.

Lode Claes kreeg de opdracht om Krachtlijnen voor de toekomst uit te tekenen. Hij heeft enkele begrippen en grondslagen van de Vlaamse Beweging getoetst aan hedendaagse ontwikkelingen en beïnvloedingen door andere waarden. Hij besluit als volgt: ‘Iedere bijdrage tot het behoud van een identiteit, van een eigenheid, is tegelijkertijd een bijdrage tot het behoud van vrijheid en van traditie...’

Claes is hier vaag en bondig gebleven. Zijn 8 bladzijden tellende tekst doet wat ijl en voorzichtig aan, maar welke toekomstvoorspeller krijgt achteraf niet te horen dat hij zich voorzichtiger had mogen uitdrukken?

Alles bijeen is het zesde en kronologisch laatst verschenen deel van de nu complete 15-delige Twintig eeuwen Vlaanderen een boeiend boek, met inspirerende en ook al eens zwakkere bijdragen, een spiegel dus van de hele onderneming die toch een merkwaardige prestatie is van de redactie en de uitgever.

Erik Vandewalle.

Twintig eeuwen Vlaanderen, deel 6, De Vlaamse Beweging III (1979), 420 blz. en, deel 7, De Vlaamse Gemeenschap I (1979), 404 blz. en, deel 8, De Vlaamse Gemeenschap II (1978), 388 blz. en, deel 9, De Vlaamse Gemeenschap III (1978), 404 blz., talrijke illustraties in zwart-wit en in kleur, gebonden, prijs per deel: 1.295 BF, uitgeverij Heideland-Orbis N.V., Grote Markt 1, 3500 Hasselt.