Ons Erfdeel. Jaargang 23

[p. 763]

Toneel

Inleiding tot Toneel '80-'81 en ‘Schakels’.

Inleiding.

Het toneelseizoen 1980-'81 heeft zich in gang gezet en nu ik dit schrijf (eind sept.) zijn de eerste premières, deze keer niet pleonastisch gebruikt, al gespeeld en zijn de meest tegenstrijdige kritische beschouwingen al weer in de pers verschenen. Ik wil in deze inleiding een kort overzicht geven van het repertoire van een aantal toneelgezelschappen. Uiteraard is dit geen volledige opsomming maar een aantal trefpunten uit het over het algemeen traditionele aanbod.

Dit seizoen staan een tweetal Shakespeares op de lijst en wel Antonius en Cleopatra bij Publiekstheater en Troilus en Cressida bij Globe. Dit laatst genoemde stuk is bij mijn weten zelden of nooit gespeeld. Het speelt tijdens de Trojaanse oorlog en het bevat volgens Jan Kott in zijn boek Shakespeare-Tijdgenoot: ‘een van de diepste liefdesscènes, die Shakespeare geschreven heeft’. Verder heeft Ank van der Moer een solo Shakespeare-programma naar een selectie van Ted Hughes, ex-man van de in 1963 tragisch omgekomen dichteres Sylvia Plath, en een nieuwe theatergroep Nijinsky speelt Othello. Ook Brecht staat op het repertoire en wel tweemaal, nl. Publiekstheater speelt Mijnheer Puntila en de Haagse Comedie Driestuiversopera.

Wat het Nederlandstalig toneel betreft: tweemaal Heijermans, nl. Schakels bij Theater (zie verder) en Uitkomst bij het vernieuwde Amsterdams Volkstoneel. Van een vergeten tijdgenote van Heijermans, de schrijfster Josine Simons-Mees, heeft Centrum het stuk Een Moeder op het repertoire genomen. B. Hunningher schrijft in Toneel en Werkelijkheid (Rotterdam, 1947): ‘Telkens wanneer men het stuk herleest, ontdekt men weer nieuwe boeiende en beeldende details’. Het wordt daar wel De Moeder genoemd. Centrum heeft altijd veel gedaan voor toneel van Nederlandse bodem vooral ook van jonge aankomende schrijvers en ook dit jaar speelt ze stukken van eigentijdse auteurs, nl. Hoe laat is het van Herman Lutgerink en Het Komplot, twee eenakters van Don Dekker. Globe speelt van Mia Meijer Cecile.

Op de lijst van te spelen stukken komen verder namen voor van Gogol, Shaw, Sophocles, Albee en Molière: een produktie van het Ro-theater van Tartuffe in een regie van Franz Marijnen.

Over het algemeen niet zo'n verrassend aanbod. Ik zou bv. graag Huwelijk van Gombrowicz en Bruiloft van Canetti op het repertoire zien en ik vraag me af waarom men niets meer hoort van Maurice Maeterlinck. Ik ken van hem wel twee eenakters die zeker goed speelbaar zijn nl. De zeven Prinsessen en Binnenhuis. Ik kwam op het spoor van deze stukken toen ik enkele jaren geleden de twee bandjes in handen kreeg: Dramatische Werken van M. Maeterlinck (Amsterdam 1910/11), de door de schrijver geautoriseerde uitgave bewerkt door J. Clant van der Mijll-Piepers. Men zou deze wat verouderde vertaling wat moeten bijwerken en dan zijn het volgens mij zeer boeiende speelteksten. Maar ik hoef geen repertoire te kiezen!

Schakels.

Het eerste stuk dat ik dit seizoen gezien heb is Schakels van H. Heijermans gespeeld door de toneelgroep Theater.

In dit stuk staat centraal de figuur van Pancras Duif, weduwnaar, oprichter van de metaalfabriek Schakels. Als eenvoudige smid begonnen, heeft hij nu een bloeiend bedrijf maar de macht is hem ontvallen want zijn zoon is directeur geworden, verder zijn al zijn zonen uit op zijn geld en als hij zijn huishoudster ten huwelijk vraagt, spannen zij allen samen tegen hem en de jonge vrouw Marianne. De ruzies en tegenstellingen zijn niet van de lucht. Het scherpst is wel de tegenstelling tussen Pancras Duif die een nieuwe echtverbinding zoekt, terwijl zijn broer Hein Duif het liefst zo snel mogelijk van zijn vrouw af wil zijn. Ook het 17-jarig huwelijk dat in het derde bedrijf ‘gevierd’ wordt, van zoon Jan en zijn vrouw is allesbehalve liefdevol en/of verdraagzaam.

De meest laffe rol in het stuk wordt gespeeld door de student, zoon Toon. Hij is het die de papieren steelt die als bewijs moeten dienen om huishoudster Marianne te beschuldigen en die vader Pancras in een kwaad daglicht moeten stellen. Het is het type van de boemelende ‘eeuwige’ student die fatterig en geniepig de louche figuur is, een nietsnut die teert op het geld van zijn vader. In deze figuur heeft Heijermans zeker de afkeer getekend van de toenmalige burgermaatschappij t.a.v. het studentendom. Terwijl de andere zonen wel hebzuchtig, schreeuwerig en onbeheerst zijn, is hij daarenboven de geslepen fielt die het publiek liefst aan de achteruitgang van de schouwburg een flinke aframmeling zou willen geven. Hij speelt vooral zijn rol in het tweede en derde bedrijf waarin de val van de vader wordt ingeleid en voorbereid. In het vierde bedrijf slaat de familie toe, Toon zelf is dan al weg en Pancras Duif blijft eenzaam achter als Marianne ook plotseling de biezen pakt en hem laat vallen.

De rol van Pancras Duif, een van de laatste grote creaties van Ko van Dijk, enkele jaren geleden, wordt nu door Bernard Droog gespeeld en hij deed het voortreffelijk met een goedmoedigheid en hier en daar ingehouden woede, waardoor het karakter van de ouder geworden man die zo opzij wordt geschoven, duidelijk gestalte krijgt. De hele opvoering van Theater was suggestief en boeiend. Al trekt

[p. 764]

het stuk wel hier en daar en vallen er vooral in het laatste bedrijf wat gaten.

In het programmaboekje doet Theater een poging om het stuk, zoals dat heet, een referentiekader mee te geven door allerlei sociaal-economische gegevens te verschaffen over milieu en achtergrond van het gegeven in het stuk en de bedoelingen van de schrijver anno 1898, door diverse teksten aan te halen en foto's te reproduceren. Wat ik daarbij mis is de visie van de regisseur Jochen Neuhaus t.a.v. zijn werkwijze en presentatie van deze opvoering.

Piet Simons.