Ons Erfdeel. Jaargang 23

Ivo Michiels: de goede woorden.

Tot voor kort was Ivo Michiels de Poulidor van de Vlaamse literatuur. Een zeer goed renner, die toch steeds op het nippertje buiten de hoofdprijzen viel. Daaraan is nu een einde gekomen. Voor Een tuin tussen hond en wolf kreeg de auteur de driejaarlijkse Staatsprijs. Dat boek is een roman én scenario tegelijkertijd. Het scenario diende voor de film van André Delvaux: Een vrouw tussen hond en wolf. Michiels neemt hier plaats in de rij van beroemde scenarioschrijvers als Marguerite Duras en Alain Robbe-Grillet, die ook prachtig filmproza produceerden. In 1975 vormde hij reeds ploeg met Delvaux voor een korte film over Dieric Bouts. Michiels leverde ook het scenario voor Exit 7, recente film van Emile Degelin.

In het bekroonde boek verkent Ivo Michiels het grensgebied tussen leestekst en kijktekst, tussen scenario en roman. De auteur zegt daarover in zijn Nawoord: ‘Wat aldus te lezen wordt aangeboden is wel degelijk een leestekst (samengesteld uit woord-, uit taal-tekens) die de ‘kijktekst’ (samengesteld uit beeld-tekens) niet louter aankondigt, maar ook heeft ingebouwd. De kamera ingebouwd (gebaar, houding, opstelling, beeldhoek, beweging, kleur etc), de geluidsband mee aanwezig, het geheel wis en waarachtig tekst en toch al audiovisueel en daardoor en desondanks niet minder tekst, eigenlijk al film ook, maar èls film nog verschijnend in de vorm van een literaire schriftuur die aldus, wie weet, pas bij de leesacta de ware betekenis van zijn twee-eenheid (in werkelijkheid zijn twee-“taligheid”) manifesteert: tegelijk te zijn en te worden.’

De 31 scenische hoofdstukken van Een tuin tussen hond en wolf zijn contrapuntisch opgebouwd, in een sterke contrastwerking. Soms worden thuis en tuin beheerst door de roofdierenmuil van de wolf, soms door de warm snuffelende snuit van de hond. Soms primeert de Eros, soms de Thanatos. Geweld en liefde boksen een levenslange match.

De eerste dertig hoofdstukken zijn circulair: hst. 30 verwijst woordelijk naar hfst. 1. Hier worden de oorlogsjaren en de tijd dadelijk na de Tweede Wereldoorlog geëxposeerd. In hoofdstuk 31 maakt het boek een tijdssprong naar de Beatlejaren. De levensdraad van Lieve wordt opgenomen in 1939. In het eerste oorlogsjaar zal ze trouwen met Adriaan. Dit is een afsplitsing van de jonge Ivo Michiels, die in W.O. II als ziekenverzorger werkte in Duitsland. Adriaan wordt ingepalmd door de anticommunistische slogans van de nazi-jeugd. Het is Lieve die dadelijk een kritische houding aanneemt. Zij vertegenwoordigt m.i. de huidige visie van de auteur op het ongelooflijke fenomeen dat hij in zijn verscheurde jeugd heeft beleefd. Staan we hier voor een ‘jarenoude schrijfobsessie’ van Ivo Michiels, dan krijgt dezelfde oorlogsobsessie ook bij Lieve vorm in, de urenlang rondstappende laarzen van Adriaan: ‘Je stapt, trapt, je stapt alsof je het huis vertrapt, Adriaan...’ Ook wordt Lieve het slachtoffer van de groeiende agressiviteit van de naaste omgeving tegen de vrouw van een ‘zwarte’. Haar situatie wordt nog ingewikkelder als ze een relatie begint met een ‘wit’ verzetsman, François. Nu wordt ze van twee zijden achtervolgd: ze bevindt zich in een tuin tussen hond en wolf.

En dan komt de ‘bevrijding’, die voor velen de gevangenis betekent, ook voor Adriaan. Lieve begint een antiekzaak en geeft Adriaan een nieuwe kans. Maar Adriaan zit in de ban van het verleden: hij schrijft een dagboek, loopt militair stappend - de Hitler-groet brengend - door de kamer. Adriaans leven wordt gedomineerd door de selfdefence, zijn ‘akte van verdediging’. - ‘Wij zijn de Gekruisigden van deze tijd. Zeker, we leven nog, maar iets in ons is dood, stukgemaakt, voorgoed. Voor dit volk zijn we opgestapt, dit volk dat zo bloedig de wraak op ons heeft afgestuurd. ‘Voor Outer en Heerd’, dat waren zij.

[p. 748]

Zij die ons hebben gefusilleerd...’ Om zich te redden van Adriaans obsessies moet Lieve met haar zoon wegvluchten, terwijl Adriaan verwoed tracht alles weg te schrijven in zijn dagboek. Lieve zal opnieuw verpleegster worden, maar weigert de hulp van François, die intussen burgemeester is geworden. Zij gaat een nieuw leven tegemoet in het verscheurde Vlaanderen.

Door een breed spectrum aan technische middelen is Michiels er ten volle in geslaagd een roman te schrijven die meteen ook als scenario functioneert. Soms worden auditieve en visuele tips aan de regisseur (én aan de lezer) gegeven door de toevoeging van titeltjes als ‘Beeld’ en ‘Geluid’ of worden de shots genummerd (‘Eerste keer’, ‘Tweede keer’, enz.) of ongenummerd (‘Flits’) aangegeven. Ivo Michiels, die goed thuis is in de filmwereld en jarenlang docent scenarioschrijven was, suggereert soms ook de camerabewegingen: ‘... en dat het oog van de kamera nu een trage panbeweging maakt de kamer rond, draait om zijn as en kijkt, registreert, meer niet, of niet eens, alleen maar een cirkel beschrijft’. Hfst. 17 bijv. begint met een vogelperspectief: ‘Als je van boven naar beneden kijkt...’ In Michiels' visie moeten beeld en klank strak en geometrisch zijn. Hij geeft een cursus in ‘auditieve mathematica, als die niet zou bestaan dan speciaal uitgevonden voor dit beeld’. De kleinste details worden niet verwaarloosd. Michiels noteert soms ‘Fade out, fade in’ of ‘op dat ogenblik breekt de film, dat is de indruk’. Ook het auditieve wordt gedetailleerd, zoals de stroom van woorden bij een tragikomisch familiefeest of het obsederende links-rechts ritme der fascistische laarzen.

Als we nu trachten Een tuin tussen hond en wolf te situeren in het oeuvre van Ivo Michiels, dan merken we dat het aansluit bij zijn vorig boek: Samuel, o Samuel (1973), dat een reeks hoorspelen bevat en inderdaad een SOS laat horen tegen het taalmisbruik. Beide werken zijn avant-gardistische verkenningen van audio-visuele teksten. Roland Barthes heeft dat in zijn essay Le degré zéro de l'écriture genoemd: ‘la recherche d'un non-style, ou d'un style oral, d'un degré zéro ou d'un degré parlé de l'écriture’. Beide boeken, de hoorspelen en het filmscenario, de luistertekst en de kijktekst, zijn tot stand gekomen middenin de alfa-cyclus, die nu is afgerond met Dixi(t) en de overkoepelende titel In den beginne was het Woord kreeg. De twee werken zitten meer bepaald tussen deel 3 van de cyclus Exit (1971) en het pasverschenen Dixi(t) (1979), het slotdeel. Het lijkt me nu dat Samuel, o Samuel een verder uitdeinen is van Exit, terwijl Een tuin tussen hond en wolf als een vingeroefening voor Dixi(t) kan beschouwd worden. De alfa-cyklus wordt doorheen zijn eerste drie delen (Het boek alfa - 1963, Orchis militaris -1968 en Exit) steeds abstracter. Het auditieve, muzikale en poëtische komt steeds meer op de voorgrond. De traumatiserende oorlogsproblematiek wordt op die wijze gewatteerd, geësthetiseerd, geabstraheerd en uiteindelijk geneutraliseerd. Het eindpunt van die ontwikkeling (abstractie als therapie!) ligt in het o-punt waar Exit mee eindigt. Dit teken is het teken van zero, de tabula rasa, het lichtgat, de o-uitroep van verwondering, de volmaakte cirkel, de uitweg, het exit uit de impasse.

Exit is het leeg-schrijven van verraderlijke fascistoïde taalvelden tot het absolute nulpunt. Samuel, o Samuel boort op dezelfde problematiek verder door; het is ‘een soort compleet maken van Exit’, een ‘verder creatief aftasten van het begrip communicatie’. Het wordt een kritisch en creatief spelen met stemmen. Na het nulpunt kan de auteur opnieuw zinvol spreken, een ‘opus’ creëren. Michiels waagt de sprong naar de pure taalcreatie in Dixi(t), maar toch had hij nog een scenarioroman als Een tuin tussen hond en wolf nodig om het terrein te verkennen, af te bakenen en bouwrijp te maken. Het boek durft opnieuw visueel te zijn, en behandelt open en bloot een lang versluierd gehouden problematiek, die reminiscenties oproept aan de eerste roman van Michiels: Het vonnis (1949). Het eindelijk zonder terughoudendheid uitstoten van lang gekoesterde en gierig verborgen trauma's beheerst overigens nog het eerste deel van Dixi(t), dat overkomt als een ultieme oerkreet, een vloed etter, waarna alles opnieuw mogelijk wordt. Het vruchtwater als noodzakelijke voorwaarde voor een gladde (weder)geboorte. In het tweede deel van het boek is dan de pure creatie aan de orde, flarden opus, doordrenkt van een alle tegenstellingen overstijgende filosofie.

Spreken van twee delen in Dixi(t) is eigenlijk niet helemaal correct. Er zijn 28 teksten. De onpare teksten (van 1 tot 27) zijn autobiografische ik-teksten van Henri Ceuppens rondom de dood van zijn moeder. Die dood is meteen ook het afscheid van Ivo Michiels aan Henri Ceuppens, aan Vlaanderen en Antwerpen. De pare teksten (van 2 tot 28) zijn taalteksten, waarin aanvankelijk fascistoïde ritmes verder weggesaccadeerd worden, waarna opusfragmenten reeds kunnen opklinken. Het boek begint als een kakofonie maar eindigt als een fuga. Nu is er in die tekstreeksen een evolutie waar te nemen, die overigens formeel wordt aangeduid. De onpare, autobiografische teksten verliezen aan gewicht, worden korter in een omgekeerde evenredigheid met de pare taalteksten die steeds langer en belangrijker worden. Die innerlijke evolutielijn wordt aangegeven door het gebruik van de haakjes. Eerst staan de taalteksten tussen haakjes maar daarna zijn het de

[p. 749]

autobiografische nota's die tussen haakjes geplaatst worden. De overgang ligt in het midden, in de teksten 13 tot 16. Ivo Michiels kan pas een eigen taalwereld met ‘de goede woorden’ creëren, nadat hij een laatste maal ‘mijn kamp’ heeft gestreden. De dood van de moeder, het afscheid aan de genaamde Henri Ceuppens en aan de geboortegrond maakt de weg vrij voor de nieuwe geboorte van Ivo Michiels, die in de Provence, land van lavendel en krekels, aan een opus werkt en zijn leven ook als muziek beleeft met een ‘jij’ die hem verwacht. In tekst 28 kan Michiels schrijven: ‘Daarmee is nu alle ballast overboord geworpen, (...) alle vragen, alle nodeloze piekeren, het kwellen van de geest, alle gedonder om boven of onder, ditjes en datjes, kruis en munt, ja en neen, links en rechts.’ Maar tot tekst 28 heeft Michiels een hele weg afgelegd. Dadelijk voor, tijdens en na de dood van zijn moeder, zwervend door de Antwerpse jodenbuurt, ruimt de ik-persoon véél innerlijk puin op. Tot dat verleden behoren de status van ‘mentale kleinheid’ die zijn ouderlijk huis kenmerkte, zijn in de pas lopende, burgerlijke en betweterige broer, zijn eerste mislukte huwelijk, zijn tweede mislukte huwelijk, zijn soms wel saal werk op kantoor urenlang laborerend aan een ‘nogal befaamd literair tijdschrift’... Maar vooral de ‘Kruistocht der Jongelingen’, waaraan hij tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft deelgenomen als ziekenverzorger in Duitsland. Door middel van de ‘inkt voor het verweer’ bant hij al deze schaamtes uit zijn geteisterde leven. Zo heeft het ronddolen in het Antwerpse jodenkwartier te maken met het wegwerken van het oorlogstrauma, te meer daar de ik-persoon zich een Davidsster aanschaft en die uitdagend draagt. Op de ster staat ‘Chaj’ te lezen, het Hebreeuws voor ‘Leven’. De metamorfose van Henri Ceuppens tot Ivo Michiels loopt over de Diamantbeurs tot de synagoge. Het kopen van de Davidsster wordt voorafgegaan door het kopen van ander goud: een pen, een horloge, een rabbijnring. De ik-persoon koopt zich letterlijk vrij van alle schuld tegenover zijn oorlogsverleden. Zo wordt de dood van zijn moeder meteen ook de dood van zijn verleden, de dood van zijn vroeger ego: ‘Ze zeiden Henri (het klonk als Anri, iets tussen Anri en Inri in), de naam die in onbruik was geraakt, die ik had afgelegd, vervangen. Het was een vreemde dag. Ze zeiden mijn naam die mijn naam niet meer was, voerden aldus het verleden weer binnen precies op het ogenblik dat het voorgoed werd begraven. Was het niet zo? Was dit op de een of andere manier ook niet mijn begrafenis?’

Ook in de taalteksten wordt eerst puin opgeruimd: de ultieme wrede dromen worden bezworen, het trauma der marcherende laarzen wordt afgemaakt. Daarna komen flarden opus tot stand. Er zijn hemelse stukken muziek bij. Ik denk aan de beschrijving van de Provence, thuishaven van Ivo Michiels, dat tot een ‘Landschaft der Seelel’ wordt: ‘Is dit het Beloofde Land? Land van bos en bedding, kleur, vorm, taal, stilte? Het Nieuwe Land eeuwenoud? Verweerd, gegepolijst, paars en roze? Wit in zwart, zwart in wit? Zonder tijd? Is dit? Zonder beweging en zonder stilstand? Is dit? De aarde hier hemel en de hemel aarde? Is dit? Het licht onsterfelijk, de stilte ondoordringbaar? Is dit? Is dit?’ De hemel op aarde ja, want de mens die roept tot God, krijgt geen antwoord; hij hoort de echo van zijn kreten, die door merg en been gaan. De ‘Andere’ zwijgt. Maar er is ook een bereikbare ‘andere’, die vele namen draagt. Die ‘ jij ’ is huid en tong, maar ook taal en teken. Het hoogste goed is doorgaan met praten, de goede woorden blijven gebruiken. De ‘jij’ is dan de vrouwelijke geliefde taal: ‘Ik ben waar jij bent, jij bent waar ik ben, dat is uitgemaakt.’ Wat Roland Barthes ‘le plaisir du texte’ noemt. Die ‘jij’ is ook An, de A als oerkreet, het alfa-staduim. An betekent vrouw, vrouw betekent leven, leven betekent vrijheid, vrijheid betekent hoop. ‘Daarmee nu het besluit genomen om tot het eind (van de wereld) te gaan, dit wil zeggen te komen waar jij bent, mij wacht, mij verwacht. Waar dit ook moge wezen. Zelfs het einde der tijden is geen onmogelijk land.’ Dat land, het Beloofde Land, krijgt vorm in de goede woorden. Wie niet praat is ten dode opgeschreven.

Hugo Bousset.

Ivo Michiels, Een tuin tussen hond en wolf, De Bezige Bij, Amsterdam, 1977, 184 blz.
Ivo Michiels, Dixi(t), De Bezige Bij, Amsterdam, 1979, 160 blz.