Ons Erfdeel. Jaargang 23

25 jaar televisie in Vlaanderen: aanpassing of transformatie van een kultuur?

Het Centrum voor Communicatiewetenschappen van de Katolieke Universiteit te Leuven gaf de volledige tekst uit van de referaten en discussies gehouden op het Achtste Vlaams Kongres voor Kommunikatiewetenschap, te Brussel op 26-27 oktober 1978. Naar aanleiding van het 25-jarig bestaan van de televisie in Vlaanderen, werd er van gedachten gewisseld over het probleem van de invloed die het medium televisie uitoefent op cultuur en maatschappij in het algemeen en in Vlaanderen in het bijzonder. De vraag die beantwoord diende te worden was: heeft de televisie in Vlaanderen ‘aanpassing of transformatie van een cultuur’ teweeggebracht?

De eerste dag stond in internationaal perspectief; een aantal vooraanstaande buitenlandse gasten benaderden het onderwerp op theoretisch niveau: Elihu Katz, professor aan de universiteiten van Jeruzalem en Zuid-Californië, hield een lezing over ‘media-effects’. Hij relativeert voor een stuk de zeer hoog geachte invloed van de televisie op het publiek. Beïnvloeding kan geschieden via de ‘selectiviteit’ van de kijker (zijn individuele keuzes, zijn overtuiging en vooroordelen) of via zijn ‘interpersonele relaties’ (familieleden, vrienden, referentiefiguren die zijn blikveld bepalen).

Via deze twee kanalen wordt de gevoeligheid van elke kijker voor beïnvloeding geremd of gestimuleerd, evenredig met zijn sociale status en educatieve niveau. De programma's die het meest op deze identificatiemogelijkheden inspelen zijn de ontspanningsseries. Behoedzaam gaat het medium het denken en de handelswijze van de ontvankelijke kijker bepalen. In het meest extreme geval kan bijvoorbeeld geweld op de buis op de lange duur geweldpleging in werkelijkheid als het ware legitimiseren.

Het volstaat echter niet de persuasieve technieken van de media te doorzien. Prof. Katz meent dat het media-onderzoek ook in de andere richting moet werken: het komt er niet alleen op aan te weten ‘wat de media met de mensen doen’, maar vooral ‘wat mensen met de media doen’. Hoe hanteren kijkers hun toestel, waarom kijken ze eigenlijk, en hoe wordt hun afhankelijkheid van het apparaat dan weer benut door de programmamakers? Onderzoek moet erop gericht zijn niet het rendement, maar de draagwijdte van het fenomeen vast te stellen: in hoeverre vertekent het een normale maatschappelijke evolutie?

In het kader van dit probleem springt uit het verder aanbod van die eerste dag vooral de toespraak van S.J. Doorman, VPRO-directeur, naar voren. Hij maakt de bedenking dat aan de hand van bepaalde computerprogramma's die het menselijke redeneer- en reactievermogen zo dicht mogelijk benaderen (‘artificial intelligences’, bijv. schaakmachines) erg veel geleerd kan worden over beïnvloedingsprocessen zoals die ook op de mens inwerken. Het blijkt dat, hoe uitgebreider het programma is, hoe beter de computer ook opgewassen is tegen onvoorziene omstandigheden. Doorman ziet hierin een doorslaggevende reden om te pleiten voor meer pluriformiteit in de media, om te waarschuwen voor ‘vertrossing’ en overdadige programma-import op de televisie. Hoe veelzijdiger het aanbod is op alle kulturele niveau's, hoe meer kans de kijker krijgt zich te wapenen tegen eenzijdige en onbewuste beïnvloeding.

Op de tweede dag van het colloquium stond de toestand in Vlaanderen in de kijker. Jammer genoeg ging men aan de conclusies van de vorige dag eigenlijk voorbij; de enige echt revelerende bijdrage in dat opzicht was die van prof. Fauconnier (K.U. Leuven) over ‘kabelkijkers’ in het Leuvense. Vlaanderen, dat door vele buitenlandse zenders bestraald wordt en rijk bekabeld is, zou theoretisch gezien een paradijs van ‘pluriformiteit’ moeten zijn. Uit een enquête blijkt echter dat de Leuvense kabelkijkers bitter weinig van de hun geboden keuzemogelijkheden gebruik maken. Als deze toestand representatief zou zijn voor alle Vlaamse steden, zou dat er op kunnen wijzen dat de Vlaamse bevolking wel erg veel vertrouwen heeft in de eigen produkties van de BRT, iets waar ook de kijkcijfers lijken op te wijzen, ondanks alle gemor over de nationale zender.

Maar of de Vlaamse programma's nu kwalitatief goed zijn of niet - in de discussie werd terecht gevraagd waarom daarover niet gesproken werd - heeft er niet zo veel mee te maken. De Vlaming houdt zich aan de BRT omdat die eigen televisie zijn cultuur en zijn norm voor cul-

[p. 625]

tuur is. De Vlaamse televisie heeft in haar 25-jarig bestaan in bijzonder grote mate bijgedragen tot de ontvoogding van het volk, zo betoogt Mr. Johan Fleerackers. Voor het eerst is men er in geslaagd resoluut een van Franstalige bemoeienissen onafhankelijke koers te varen. Maar vóór alles heeft de televisie ook een taal-norm gecreëerd die nu in Vlaanderen algemeen is aanvaard.

In dat opzicht is de beïnvloeding van de cultuur in Vlaanderen door de televisie erg positief geweest. Maar ook de BRT is door de internationale programma-nivellering aangetast. In de loop der jaren heeft de omroep karakter verloren, heeft de creativiteit van de vrije programmamaker er bij ingeboet. De verantwoordelijkheid tegenover de publieke opinie is steeds groter geworden; de objectiviteit wordt al eens gemanipuleerd door politici die zich erg subtiel hebben leren gedragen voor de camera. Moreel gezien houdt de TV zich op de vlakte, toch kon men niet vermijden dat ze een spreekbuis geworden is van een geglobalizeerde morele norm. Televisie is immers een massamedium, en gedraagt zich conform aan de gevestigde waarden, alleszins in Vlaanderen. Het klassieke rollenpatroon bijvoorbeeld wordt in zovele familiefeuilletons voorgehouden. Het gebrek aan pluriformiteit in dat opzicht heeft zeker een culturele en sociale evolutie zoniet opgehouden, dan toch gekanalizeerd.

Jammer genoeg werden precies deze cruciale problemen door de sprekers op het congres erg stiefmoederlijk behandeld. Het is een bewijs te meer dat er geen degelijk wetenschappelijk media-onderzoek is in Vlaanderen, en dat niet alleen wat de omroep betreft. Ook de periodieke pers moet het met een heel gebrekkig mediabeleid stellen, zo klaagt prof. L. Boone (K.U. Leuven) aan. Hij pleit er (eens te meer) voor om een ‘Mediaraad’ op te richten, een adviserend orgaan zoals de Beroepsunie van de Belgische Pers al lang tevergeefs heeft voorgesteld. Ook Maurits Coppieters, toen nog voorzitter van de Vlaamse cultuurraad, legt er in zijn slottoespraak de nadruk op dat ‘elk toekomstgericht cultuurbeleid... een luik mediabeleid omvatten moet’.

De wrevel van de deelnemers over dit congres, dat veeleer het karakter had van een jubileumviering dan van een wetenschappelijk treffen, blijkt meer dan eens uit de discussies die in het verslagboek zijn opgenomen. Het bewijst dat men nog steeds ‘in de almacht van het medium TV’ gelooft, en dat gefundeerde kritiek samen met degelijk onderzoek in Vlaanderen voorlopig nog altijd marginaal blijven. Het is bovendien treurig om met Maurits Coppieters te moeten instemmen ‘dat in de ontspanningsprogramma's van de Vlaamse televisie toch wel eens meer blijk moet gegeven worden van respekt voor het geestelijk niveau van ons volk’. De BRT heeft Vlaanderen status en zelfvertrouwen gegeven, maar blijft volharden in wat nu een bemoederende houding is geworden. Het ziet er echter naar uit dat de gelaten Vlaamse kijker dit juk nog lang wil dragen.

Karel Osstyn.

25 jaar televisie in Vlaanderen: aanpassing of transformatie van een cultuur?, Centrum voor Communicatiewetenschappen, Ed. Van Evenstraat 2a, 3000 Leuven, 1978.