Ons Erfdeel. Jaargang 23

Toneel

Vijfmaal Globe 1979-1980.

In het seizoen 1979-1980 heeft Globe vijf produkties gebracht. Officieel heeft de toneelgroep de naam ‘Zuidelijk Toneel Globe’ en zij is sinds enige tijd gevestigd in Eindhoven zoals de provincie Noord-Brabant en de Noordbrabantse subsidiërende gemeenten dit altijd hebben gewenst. Over de moeilijkheden rond huisvesting en subsidie wil ik nu niet berichten maar wel over de vijf voorstellingen die zij afgelopen seizoen heeft gerealiseerd.

Van deze stukken waren er twee van Duitse en twee van Amerikaanse origine en een oorspronkelijk Nederlands. Voor hun eerste opvoering dit seizoen had men de Duitse regisseur Ulrich Greiff aangetrokken die van het bekende stuk van Georg Büchner (1813-1837) Leonce en Lena een zeer bijzondere voorstelling maakte. Het spel werd door Büchner geschreven een jaar voor zijn vroegtijdige dood. Het is het verhaal van prins Leonce, zoon van koning Peter van het koninkrijk Popo die besloten heeft dat de prins zal trouwen met prinses Lénavan het Koninkrijk Pipi. Maar Leonce heeft daar helemaal geen zin in en de prinses evenmin: ‘Waarom drijft men een nagel door twee handen die elkaar niet zochten’. Beiden ontvluchten het hofleven, de prins met zijn vriend Valerio en de prinses met haar gouvernante. Zij zwerven door de natuur tot een ontmoeting hun lot bezegelt. Het stuk is een satire en een parodie en vooral Leonce heeft de meest tegenstrijdige ideeën. Er wordt geleefd in verveling op de rand van de waanzin: ‘Ik ben zo jong, de wereld is zo oud’. De voorstelling die Globe van het stuk gaf, was opmerkelijk door regie en toneelbeeld (decor en kostuums van Wolf Münzer). Een groot deel werd gespeeld binnen een gewatteerde ruimte, een gestoffeerde kooi of in een opgeblazen landschap. De verveling en onmacht werden duidelijk geaccentueerd en de navrante humor kwam binnen deze vervreemde ruimte beeldend over.

Het tweede stuk Bloed van de Hongerlijders van Sam Shepard is een Amerikaans drama van een verscheurde familie in een chaotische toestand. De schrijver heeft met dit familiedrama een bizar beeld gegeven van mensen die naast elkaar leven ieder met zijn eigen dromen en wensen. Op het einde loopt de vader en ook de dochter weg, is de zoon vader geworden, heeft hij de kleren van zijn verlopen vader aangetrokken en blijft met zijn moeder achter die als maar droomt van een reis naar Europa. De regie van Gerardjan Rijnders was er vooral op gericht deze gekooide mensen in al hun ontladingen te tonen. Het toneel (decor en kostuums: Paul Gallis) liet een vooruitgeschoven, uitgebouwde ijzeren keuken-kooi zien met daarachter over het hele toneel als dreigende achtergrond oude autowrakken en verroeste werktuigen. Het gaf een beeld van leven op de vuilnis van een wegwerpmaatschappij.

De derde produktie, het Nederlands stuk van Ger Thijs De Kwekeling, werd ook geregisseerd door Gerardjan Rijnders. Het speelt zich af in de Limburgse mijnstreek bij het begin van de jaren vijftig, nog voor de sluiting van de mijnen. In het dorp komt een jonge onderwijzer, pas afgestudeerd aan zoals dat toen nog heette de kweekschool. Hij is getuige en soms slachtoffer van de grofheid en de ruwheid van de dorpsbewoners: de plagende jongens, de bruutheid van de slachter, de geilheid van de mijnwerkers en de misère rond de dood van een kind. Een volksstuk, hier en daar wat schetsmatig, gespeeld tegen een metaalachtige achtergrond die de muren van de huizen van de straat voorstellen. Een goed uitgewerkt idee van Globe om

[p. 599]

dit stuk van de jonge Limburgse schrijver op de planken te brengen.

De vierde kleine-zaal-produktie was een collagestuk van R.W. Fassbinder, Zeitgeist, in een regie van Paul Vermeulen Windsant. Fassbinder heeft vooral bekendheid gekregen in de jaren zeventig als filmer. De opbouw van dit stuk heeft ook iets filmisch in de soms korte monologen, de collage van teksten en beelden met als centrale figuur Phoebe Zeitgeist, een jonge vrouw, een soort buitentijdelijk wezen, die de korte gesprekken onderbreekt, becommentarieert of het geheel van achter een luxaflex raamafsluiting gadeslaat. Als inleiding klinkt uit een luidspreker, eerst in het Duits later in het Nederlands de volgende tekst: ‘Phoebe Zeitgeist is door een onbekende planeet naar de aarde gestuurd om een reportage te schrijven over de democratie van de mensen. Maar Phoebe Zeitgeist heeft moeilijkheden, ze begrijpt de taal van de mensen niet ofschoon ze de woorden heeft geleerd’. De figuren die zij ziet en hoort zijn een politieagent, een slager, een minnaar, een soldaat, een leraar, een vrouw, een meisje, een model. Er zijn in het begin wat langere monologen waarin iedere figuur zijn of haar situatie vertelt. Later mengen ze zich onder elkaar met flarden van dialogen, onderbroken door de niet begrijpende Zeitgeist. Het is een wat vreemde opeenstapeling van verhalen, zinnen en kreten die door de figuren op de kleine open speelvloer in een gestileerd bewegingsspel worden gezegd.

De vijfde uitvoering van Globe is tenslotte het zeker ook via de filmversie bekend geworden stuk van Tennessee Williams: Tramlijn Begeerte, ook in regie van Paul Vermeulen Windsant. Het opmerkelijke van deze voorstelling was vooral de jazzpianistezangeres Exa Louise Brown die terzijde voor op het toneel haar muziek en zang ten gehore bracht met een aanstekelijk enthousiasme. Zij moest de sfeer van de French Quarter in het New Orleans van de jaren twintig en dertig creëren. Waar men in de film de lokaliteiten van de jazzmusici laat zien, had men hier met haar optreden deze couleur-locale willen suggereren en ofschoon haar optreden op zich een succes was, was de band met het toneelgebeuren toch zeer vaag. Het drama zelf speelde zich af binnen een staketseIbouw die de inrichting van het huis moest aangeven: keuken, slaapkamer, badkamer, bovenverdieping. Het stuk sluit goed aan bij het reeds genoemde Bloed van de hongerlijders en geeft een beeld van het Amerikaanse volksleven met een milieu dat is samengesteld uit verschillende rassen en volken. Zo is Stella's man een Pool, een van zijn kameraden een Mexicaan, negermuziek klinkt door de wijk en te midden van deze smeltkroes van volkeren komt de zus van Stella, Blanche ‘met haar achtergrond van aristocratie uit het zuiden die negers en andere minderheden als inferieur beschouwt’. Zij is een bijzonder labiele figuur, een soort gestoorde indringster die op het einde op een trieste wijze wordt afgevoerd. Hevige ontladingen en botsingen zijn schering en inslag in de stukken van T. Williams en komen ook hier diverse malen voor. Die ontladingen komen over je als een onweersbui en trekken dan weer weg. Ook in het spel van deze opvoering knalde het soms vervaarlijk, zoals men dat ook wel kent van het spel van flimacteur Marlon Brando. Hier moest Theu Boermans de stoom afblazen. Ik ben niet zo'n fan van Tennessee Williams maar het drama werd goed voor het voetlicht gebracht en de muziek was een aangename verpozing.

Al met al kan Globe terugzien op een geslaagd seizoen, vol afwisseling en met een duidelijk gezicht. Naast de gebruikelijke programmabladen geeft Globe ook de volledige speeltekst uit in een goedkope kleine handzame pocketeditie. Ze volgt daarmee een lofwaardig initiatief van het Publiekstheater na.

De enkele jaren geleden overleden Nederlandse acteur Ko van Dijk zal zich wel omdraaien in zijn graf n.a.v. deze kroniek want ik heb weinig of niet over de individuele prestaties van de diverse acteurs en actrices geschreven en hun namen nauwelijks vermeld. Hij vond destijds dat de toneelcritici te weinig aandacht besteedden aan hun optreden, maar hun roem vergaat zoals Camus eens opmerkte met het applaus na de voorstelling. De totaalindruk van de voorstelling blijft voortleven voor degenen die het gezien hebben en typisch acteurstoneel met spelers op het eerste en tweede plan is voor een groot deel verleden tijd. Acteurs én de regisseur én de maker van het toneelbeeld bepalen samen de uitvoering en dat is zeker zo bij een jonge groep als Globe. Een volgende groep zal de stukken eventueel weer opnieuw gestalte geven en er haar interpretatie van geven.

Piet Simons.