Ons Erfdeel. Jaargang 23

Op tournee met Leopold Sondag of de geloofsbrieven van de paria-beschermer.

Ward Ruyslinck heeft met zijn laatste roman, maar liefst een foliant van 363 pagina's, niet alleen een omvangrijk maar ook een belangrijk werk toegevoegd aan zijn oeuvre. Hij geeft daarin aan zijn paria-beschermer die beschouwd moet worden als een sleutelfiguur die in vele verhalen en romans de belangrijkste rol speelt, een filosofie mee die gezien kan worden als de geestelijke bron van zijn maatschappijvisie en daarmee als filosofisch beginsel van de vele soortgenoten in het oeuvre van Ruyslinck. Alle reden dus om dit werk grondig te bekijken en de ideeën op

[p. 591]

een rijtje te zetten, omdat daarmee het gehele werk van Ruyslinck helderder voor ogen kan komen te staan.

In Op toernee met Leopold Sondag zijn bij nader inzien twee verhaallijnen aanwezig, die de auteur op vakkundige wijze met elkaar weet te vervlechten. De ik-figuur, Thomas Belser, een free-lance journalist, beschrijft in deze roman eigenlijk een tweetal relaties, die hij met twee totaal verschillende individuen onderhoudt.

Allereerst dan de relatie met zijn veel jongere geliefde Gina September. Hoewel zij niet gehuwd zijn en geregeld bij elkaar langs lopen, blijven ze elkaar trouw. Dit is voor Belser ook wel de moeite waard, want zijn Gina weet hem tot grote sexuele opwinding te brengen. Hun relatie is dus vooral sensueel van aard en die blijft ook zo, al zij het dan dat zij op een gegeven moment besluiten te trouwen. Als Belser haar naar het vliegveld brengt, omdat Gina voor enige tijd naar haar zuster in York gaat logeren, bekent zij hem in verwachting te zijn. Na haar terugkeer zullen ze dan trouwen. De toekomst voor Belser ziet er hoopvol uit. Eindelijk loopt de eenzame vrijgezel de haven van het geluk binnen. In dat vooruitzicht koopt hij tijdens haar afwezigheid een wieg met toebehoren. Maar Gina keert niet terug. Op de terugreis stort haar vliegtuig neer en zij komt om. De roman eindigt dan met de crematie van Gina.

De andere verhaallijn handelt over de relatie die Belser heeft met Leopold Sondag, de onverschrokken, non-conformistische vrijdenker. Zij ontmoeten elkaar toevallig op een kerkhof, waar hun moeders naast elkaar begraven blijken te liggen. Ze praten zolang, dat ze de tijd vergeten en het hek van de begraafplaats gesloten vinden. Met een ladder klimmen ze over de omheining. De relatie is van meet af aan vriendschappelijk, temeer daar ze elkaar al vanaf de middelbare school kennen en nu elkaar na zoveel jaren voor het eerst terugzien. Voor ze uiteengaan, weet Belser de beroemd geworden filosoof Sondag voor een interview te strikken. Daarin krijgt Sondag alle ruimte om zijn ideeën over individu en samenleving te spuien. Na afloop vraagt hij Belser om zijn secretaris te worden. Belser is erg vereerd en stemt graag toe. Zo verzorgt hij de afspraken voor Sondag en gaat ook met hem op reis, als zijn meester een lezingentournee onderneemt langs enkele Europese hoofdsteden. Tussen de bedrijven door kan Belser zijn journalistieke werk blijven uitoefenen; zo pikt hij in Parijs nog een interview mee met Peter Ustinov en op aanraden van de vegetariër Sondag brengt hij een bezoek aan het dierenasyl. De reis gaat eerst naar Parijs, waar een bommelding vroegtijdig een eind maakt aan Sondags lezing. Later blijkt deze daad anti-semitische gronden te hebben. Dan volgt het gerechtelijk proces tegen Sondag, die beschuldigd wordt van laster. In een radiouitzending had hij een overleden hoogleraar in de criminologie een geheimagent van de C.I.A. genoemd en hem gekarakteriseerd als ‘crimineel criminoloog’ en als ‘een teneerdrukkend voorbeeld van wetenschappelijke prostitutie’. Hoewel Sondag zijn uitspraken met bewijsmateriaal kan staven, wordt hij ‘bij ontstentenis van bewijskracht’ veroordeeld tot het betalen van de proceskosten. In Luxemburg waar de filosoof zijn volgende lezing zal geven, is hij niet welkom. Hij was in de pers unaniem afgeschilderd als gevaarlijk communist en de organisatoren hadden het daarom raadzamer gevonden de lezing af te gelasten. Ziek en teleurgesteld keert Sondag met zijn secretaris uit het Groothertogdom terug. Dan blijkt hoe weinig emotioneel hun vriendschap is. Sondag huilt, maar spreekt zijn gevoelens niet uit. Belser weet niet wat te doen of wat te zeggen. In stilte hoopt hij dan maar op het ‘psychisch heliotropisme’ van zijn vriend. Hoe weinig affectief hun vriendschap is, komt in het dramatische slot van de roman opnieuw naar voren, als zij elkaar ontmoeten na de crematie van Gina. Dan tracht Sondag zijn volkomen ontredderde vriend te troosten door hem allerlei citaten voor te houden, die wel beschouwd universele waarheden zijn, maar in hun algemeenheid het zwaar getroffen individu Belser nauwelijks raken. Deze merkt niets van sympathie of ontzetting over het geleden verlies van zijn vriend. Hij voelt zich eenzamer dan ooit, als hij hoort dat zijn Joodse vriend aan Buchenwald had gedacht bij Gina's crematie, en vraagt zich af of hij wel aan hem zou denken, als hij in rook de pijp zou uitgaan. Hij kan dan ook slechts de roman besluiten met de overweging: ‘Ik kwam meer en meer tot het besluit, dat het leven een krankzinnige, onoplosbare algebraïsche functie was’ (pag. 363).

Opvallend is dat er in beide verhaallijnen nauwelijks enige ontwikkeling zit. De relatie Belser-Gina is vooral cerebraal en berust wat Belser betreft op een grote verering voor de filosoof. De bewondering is er in het begin al en neemt misschien door het boek heen wat toe. De relaties zijn ook erg eenzijdig. Het lijkt er op dat Belser al zijn emoties besteedt in zijn liefdesrelatie en voor zijn hang naar het beschouwende, naar rechtvaardig en consequent leven, de vriendschap met Sondag onderhoudt. De objecten van liefde en vriendschap vinden we dan ook contrasterend beschreven. Gina is vooral lichamelijkheid, Sondag daarentegen alleen wetenschappelijke eruditie. Wat de een mist, bezit de ander in rijke mate en omgekeerd. Daarom ervaart de lezer ze niet als levende mensen. In hun eenzijdig schematisch karakter zijn ze eerder personificaties van Belsers existentie: Gina

[p. 592]

zijn drang naar sensualiteit; Sondag de kritische maatschappijvernieuwer in hem.

Voor Sondag krijgen we op dit punt een ondubbelzinnige aanwijzing als we lezen: ‘Ik had soms het gevoel, dat Leopold een veredeld, vervreemd deel was van mijn eigen gespleten persoonlijkheid: het vertikale, transcendentale, beschouwende alter ego van Thomas Belser, dat zich door omstandigheden nooit helemaal had kunnen ontplooien en verwezenlijken’ (pag. 146). Voor de verhouding ego/alter ego valt veel te zeggen. Om te beginnen liggen de overeenkomsten tussen Belser en Sondag voor het opscheppen: ze zijn even oud; ze bezochten dezelfde middelbare school en hadden toen dezelfde interesses; beiden zijn ongehuwd; hun moeders liggen naast elkaar begraven; ze schrijven beiden boeken, die naast elkaar in de etalages liggen; beiden zijn begaan met het lot van de medemens; enz. Daarmee is geheel in overeenstemming het feit, dat Belser zich steeds de mindere voelt van Sondag. Hij ervaart hem als meer erudiete, de meer idealistische en consequentere en integere. De positie van Belser als secretaris van de filosoof wijst op dezelfde verhouding.

Gina is dan de sensuele kant van Belsers karakter. Hoewel hij grote bewondering heeft voor Sondag en zijn betere ik dus graag wil realiseren, geeft hij op een gegeven moment toch duidelijk te kennen Gina te verkiezen boven Sondag, het sensuele te prefereren boven het verstandelijke. ‘Ik moet de rest van mijn leven aan haar besteden, zij is tien filosofen waard’ (pag. 128).

Ondanks deze duidelijke stellingname besteedt Ruyslinck wel 3x zoveel aandacht in zijn roman aan de niet-geprefereerde relatie Belser/Sondag. Hij moet wel erg belangrijk zijn voor een juist begrip van het boek. Daarom, wie is deze Leopold Sondag nu precies? Sondag is een filosoof van joodsen huize, is ongehuwd en leeft temidden van zijn boeken en zwerfkatten. Hoewel hij geen universitaire opleiding heeft genoten, wordt hem een professoraat aangeboden, dat hij echter weigert uit angst in de academische wereld zijn integriteit te verliezen. Immers hij is een non-conformistisch denker, die hevig ageert tegen de corruptie, die hij met name aantreft onder politici en academici, hetgeen vooral tot uiting komt in de rechtbankscène. De samenleving is niet gediend van Sondags scherpe pen en tong. Men veroordeelt hem of legt hem het zwijgen op. Sondag ziet echter kansen voor de mensheid liggen. Hij droomt zoals velen voor hem - Socrates, Aristoteles, Spinoza, Russell, enz. - van een andere, betere samenleving, waarin ieder individu alle ruimte heeft zichzelf te ontplooien. Hij is niet de vijand van het volk, voor wie hij wordt uitgemaakt, maar de vriend en medestander, zo niet leider van allen, die rechtvaardigheid nastreven.

In Leopold Sondag herkennen wij een figuur die in Ruyslincks werk geen vreemde is. Hij is het prototype van de paria-beschermer, die maar liefst in 13 van de 24 maatschappijkritische verhalen of romans een belangrijke rol speelt. Hij is een paria (in dit geval door zijn joodse afkomst), die zich het lot aantrekt van zijn medeparia's, hun spreekbuis wordt in de strijd tegen de corrumperende machten en vooral hun troost door zijn lotgenoten te wijzen op een utopische samenleving, waarin zij meer kansen op geluk zullen hebben. Daarom kan het compositum paria-beschermer uitgebreid worden met de aanduiding profeet. En omdat de vigerende machten in de samenleving niets van zijn kritiek moeten hebben, wordt hij uitgestoten, het zwijgen opgelegd of voorgoed tot zwijgen gebracht. De intentie van de pariabeschermer met de reactie van de maatschappij daarop levert dan het type dat wij omschrijven kunnen met: paria-beschermerprofeet-martelaar. Het zou in de beperkte ruimte die aan dit artikel is gesteld, ons te ver voeren om deze sleutelfiguur uit Ruyslincks oeuvre geheel uit de doeken te doen. De belangstellende lezer verwijzen wij daarvoor naar onze monografie over Ward Ruyslinck, opgenomen in de reeks Grote Ontmoetingen, die wordt uitgegeven bij Orion te Brugge. Hoe staat het nu op dit punt met Sondag. Belser noemt hem op pag. 23 ‘de wegbereider, de jeugdige vader van de nieuwe dialectiek’ en als hij Sondag in Parijs hoort spreken, denkt hij: ‘Hij was een man die op bekeringen aanstuurde, en niet op discussies. Er waren debatters genoeg vandaag; deze tijd zat dringend verlegen om profeten’ (pag. 174, 175). Zelfs de traditionele verwijzing naar de messiasfiguur ontbreekt hier niet, blijkens de overweging van Belser, direct na zijn eerste ontmoeting met Sondag: ‘Ik was ààngeraakt (). Ik zou niet durven zeggen, dat ik mij voelde als Paulus, op weg naar Damascus verblind door het licht van de genade, maar ik zou ook niet durven ontkennen dat de neiging bij me opkwam om in Leopold een messiaanse figuur te zien’ (pag. 36). Voeg daarbij zijn joodse afkomst en zijn ongehuwde staat en we kunnen Sondag zonder blikken of blozen opnemen in de rij van paria-beschermersmessiassen. We zouden Sondag zelfs de kampioen paria-beschermer kunnen noemen, omdat hij vooral met kop en minder met schouders boven zijn collega's uit de vroegere werken uitsteekt. Immers, er is hier weinig meer over van de labiele, vertwijfelde paria-beschermer uit de eerste werken van Ruyslinck (De stemmer, De pogrom, Het dal van Hinnom, Het reservaat, enz). Zeker, hij werd steeds mondiger en kon ook beter carrière maken, maar tot meer dan leraar

[p. 593]

(Jonas in Het reservaat) en priester (Gustavo in De heksenkring) hadden ze het nooit kunnen schoppen, in Sondag heeft de paria-beschermer zich weten te ontwikkelen tot een wetenschapsman met wiens ideeën niet te spotten valt. Hij is de eerste in de reeks die zijn handelen een wetenschappelijk fundament geeft, door zijn ideeën te situeren in 2000 jaar denken en vooral in de filosofie van deze eeuw. Hij spreekt op grond van zijn enorme belezenheid steeds met grote stelligheid en verleent daardoor alle paria-beschermers uit Ruyslincks werk de uiteindelijke motieven van hun maatschappijvisie. Het is daarom van het grootste belang, niet alleen voor deze roman maar voor het gehele oeuvre, de filosofische ideeën van Sondag te onderzoeken.

Sondag noemt zich voor alles een utopist, maar laat daar meteen op volgen dat het utopische denken in verband moet worden gebracht met kritisch denken. Want alleen d.m.v. een scherpe analyse van bestaande misstanden in de samenleving, zal een betere, vrije maatschappij kunnen ontstaan. Daarin zal ieder individu zich vrij kunnen ontwikkelen; zoiets als de ideale staat van Plato. Marx vond al dat de filosofen zich alleen maar bezig hielden met de wereld te verklaren, zonder dat het bij hen opkwam, dat ze veranderd moest worden. Sondag wil beide: verklaren èn veranderen. Hierom voelt hii zich verwant met de Italiaanse wijsgeer Benedetto Croce. Zijn ‘vitalita’ (geloof in de scheppende kracht van de mens) en zijn anti-historisch standpunt passen geheel in Sondags utopistische visie. Daarmee plaatst Sondag zich dan van meet af aan in het kamp van het Duitse idealisme, dat in deze eeuw - zij het in sterk gewijzigde vorm - zijn voortzetting vindt in de filosofen die de subjectieve of soms minder subjectieve ervaring als uitgangspunt kiezen. Wij vinden ze globaal genomen terug in de groep van de z.g. neo-marxisten (b.v. Bloch en Marcuse) en in die van de existentialisten (b.v. Sartre, Camus, enz.). Inderdaad Sondag steekt zijn bewondering voor Blochs filosofie van de hoop niet onder stoelen of banken en Thomas typeert de toespraak van Sondag met de veelzeggende woorden: ‘Het rook naar Marcuse’ (pag. 174). Veelzeggend is, dat Sondag die toch niet bepaald zuinig is met filosofische citaten, niemand uit de groep van de analytici of neo-positivisten citeert. Russell wordt inderdaad wel genoemd, maar uitsluitend om zijn non-conformisme en de veroordelende houding van de behoudende macht daar tegenover. Maar van Popper, Wittgenstein of Foucault vernemen we niets. En dat is natuurlijk erg begrijpelijk, want deze houden zich uitsluitend bezig met kennistheoretische problemen en een kritische bezinning op hun methode. Zij hebben juist veel van het terrein, waarop existentialisten en neo-idealisten werkzaam zijn, bewust afgesneden als niet tot het werkgebied van de filosofie behorend. De kritiek die het neo-positivisme en aanverwante denkers heeft op de meer idealistische benadering, geldt daarom ook voor de opvattingen van Sondag. Ze hebben bezwaren tegen de sterk subjectieve benaderingswijze, die min of meer voorbij ziet aan de ontoereikendheid van ieder menselijk denken, zeker als dit treedt buiten de grenzen van wat logisch geverifieerd kan worden; vooral ook bezwaren tegen de vage terminologie, waarin een toekomstige maatschappij wordt gedefinieerd. Ze twijfelen aan de mogelijkheid om een geheel andere samenleving te kunnen creëren, omdat zoals Foucault meent die nieuwe maatschappij wordt geformuleerd in termen van de huidige verkeerde situatie. Maar deze visie is voor het idealistische kamp te tam, een filosofie zonder praktisch effect, een handhaving van de statusquo. Alle denken dient in dienst te staan van de verandering. Het is volkomen begrijpelijk, dat Ruyslincks paria's zich in deze opvatting thuisvoelen. Daarin is plaats voor hun kritiek (paria), voor hun boodschap over een toekomstige samenleving (profeet), voor hun lijden dat zij daar zelfs voor over hebben (martelaar). Kortom, alleen daar is plaats voor het Messiaanse type. Bovendien blijkt dat de kritische idealisten vaak van godsdienstige huize zijn. Ze hebben het geloof in een Goddelijke leiding en beschikking verloren, maar blijven verlangen naar en zich beijveren voor de realisatie van een paradijs op aarde. In vergelijking met de ideale staat, blijkt iedere bestaande samenlevingsvorm verwerpelijk. Vandaar hun niets ontziende kritiek, waarbij aan het volmaakte de norm van waarheid wordt ontleend. Zij zijn waarheidszoeker.

Deze filosofie wordt hier voor het eerst geconfronteerd met individueel leed. In dit geval niet - zoals in vele voorgaande romans - met leed veroorzaakt door de samenleving, waarvoor het vooruitzicht van een betere maatschappij zalf op de wonde zou kunnen zijn, maar met verdriet als gevolg van het leven zelf. Kan de filosofie dan troost geven? De neo-positivist zou deze vraag direct van de hand wijzen. Maar de kritische idealist? De citatenklapper Sondag citeert Camus om Belser duidelijk te maken, dat we aan ons mens-zijn verplicht zijn om te blijven vechten tegen de ons omlaagtrekkende krachten van tegenslag en verdriet, dat je erbij neerleggen in feite sterven betekent voor je dood. Dat is verstandelijk volkomen juist. Dat ziet Belser ook wel in. Maar hij is emotioneel zo van streek, dat hij op dit moment geen moed genoeg heeft om die uitdaging aan te kunnen. In het begin van de roman klom hij met Sondag

[p. 594]

uit het kerkhof, zij ontsnapten daarmee aan het domein van de dood en overwonnen a.h.w. daarmee de zwaartekracht van de menselijke beperking. Op het eind van de roman voert de dood hen weer samen (de crematie van Gina). Maar dan heeft het leven toegeslagen en blijkt de trouw aan het verticale beginsel van de menselijke geest veel moeilijker.

In de romans De verliefde akelas en met name Het ganzenbord was Ruyslinck zich meer bezig gaan houden met innerlijke problematiek. De onvolkomenheid van het menselijk bestaan werd daarin niet langer gezocht in een foutieve samenleving, maar in het individu zelf. Ruyslincks werk kreeg hierdoor ook een autobiografisch karakter. Met de daaropvolgende roman De sloper in het slakkehuis keerde de auteur weer terug tot de maatschappijkritiek. Hoe staat het nu met deze roman op dit punt? We hebben gezien, dat de maatschappelijke benadering sterker dan ooit in de figuur van Sondag aan de orde komt. Toch bevat deze roman nogal wat autobiografische gegevens. Om te beginnen heeft de auteur met de naam Belser ondubbelzinnig naar zichzelf willen wijzen. (Ward Ruyslinck is het pseudoniem van Raymond de Belser). Toch bestaan er meer overeenkomsten tussen Ruyslinck en Sondag. Beiden hebben een boek geschreven over dierenleed: Sondag Morsen met leven en Ruyslinck In naam van de beesten, terwijl Morsen met leven ook de titel is van een essay, dat Ruyslinck publiceerde in Dierproeven in de moderne samenleving. Zowel Ruyslinck als Sondag worden een proces aangedaan. Sondags werk, Het verkaveld paradijs, was de oorspronkelijke titel van een filmscenario voor een film van Kümel. Beiden hebben geen universitaire opleiding genoten, terwijl zij intellectueel op dat niveau staan. En last but not least: zowel Sondag als de auteur Ruyslinck zijn maatschappijkritisch en dromen over dezelfde ideale samenleving, hier en nu gerealiseerd. Het ligt daarom erg voor de hand dat Ruyslinck in deze roman zich als mens heeft verdeeld over Belser en Sondag. Sondag, het alter ego van Belser, is dan vooral de auteur; Thomas Belser is de onzekere mens achter de auteur. Als auteur roept hij op tot kritische bezinning en maatschappijverandering (Sondag). Daarachter gaat de mens De Belser schuil, voor wie het leven een ‘krankzinnige, onoplosbare algebraïsche functie’ is gebleven (Belser).

Om tweeërlei redenen is Op toernee met Leopold Sondag dus een belangwekkende roman in Ruyslincks oeuvre. Wij krijgen hier de uiteindelijke filosofie van de paria, de centrale figuur uit het gehele werk. Om die scherp voor ons te portretteren moest Ruyslinck zo'n 2.000 jaar filosofie bloemlezen. Wie de moeite neemt door de indrukwekkende citatenklapper van Sondag heen te zien, zal in deze paria-kampioen de moedige zoeker naar waarheid en gerechtigheid ontmoeten, de eerste paria ook, die in staat blijkt zijn ideeën wetenschappelijk te formuleren. Blijkens de grote aandacht, die Ruyslinck hiervoor heeft, mogen we aannemen dat hij vooral daarom deze roman geschreven heeft. Daarnaast tracht Ruyslinck hier leer en leven, verstand en gevoel met elkaar te verzoenen. Een harmonische verhouding is voorlopig nog niet bereikt. Tot op het eind van de roman blijven ze in de vorm van de twee hoofdpersonen uiteenlopen. De een staat wel in dienst van de ander; ze zijn elkaars vrienden, maar op belangrijke momenten blijken ze essentieel van elkaar gescheiden.

Aarnout de Bruyne, Vlissingen.

Ward Ruyslinck, Op toernee met Leopold Sondag, Uitgeverij Manteau-Elsevier, Brussel-Amsterdam, 1978, 363 blz.