Ons Erfdeel. Jaargang 23

Tussen ideaal en impasse.

De eind 1979 verschenen novelle van Jan Siebelink, Oponthoud, bevat een mooi motto dat is ontleend aan Baudelaire: ‘Ik was een kind dat vurig naar het stuk verlangt, / Vol haat voor het doek, omdat 't voor zijn dromen hangt... / Tenslotte kwam de naakte waarheid aan het licht: / Dood - niet bij verrassing; verkillende gedachte / Om te ontwaken - was het dan echt geen gezicht? / Het gordijn was gehaald en ik zat nog te wachten’ (in de vertaling van Rein Bloem). Belangrijkste gegeven van dit motto is dat de kern van wat we zien niet in overeenstemming is met de realiteit. De vervormende instantie kan het geheugen zijn, maar ook de verbeelding. In Oponthoud een combinatie van die twee. Als we met de werkelijkheid geconfronteerd worden, kan slechts teleurstelling het gevolg zijn.

Nog op de middelbare school bezoekt Simeon een pelgrimsplaats. Hij ontmoet een meisje met wie hij nauwelijks contact heeft. Vanaf dat ogenblik verlangt hij ernaar haar terug te zien. Na zijn schooltijd vertrekt hij naar La-Chaux-de-Fonds, waar zij woont. Vanzelfsprekend vindt er geen nieuwe ontmoeting plaats, ‘Silvia’, zoals hij het meisje is gaan noemen, is van een waarachtig persoon tot onbereikbaar ideaal geworden. Uiteindelijk komt hij een prostituee tegen met wie hij meegaat en die hem het advies geeft naar huis terug te keren. Tien jaar na zijn vergeefse speurtocht komt Simeon op doortocht weer in La-Chaux-de-Fonds. Hij is inmiddels getrouwd, maar de hernieuwde kennismaking met het Zwitserse stadje confronteert hem opnieuw met zijn verlangen naar de onbereikbare vrouw. ‘Vernedering blijft altijd langer dan bevrediging. Waarom zou hij niet altijd aan haar denken. Niet opnieuw echter zal hij zich laten verleiden zijn gevoelens voor Silvia met die voor anderen te verwarren’. De trein vertrekt naar Nederland zonder Simeon.

Zo lineair als de inhoud hier is weergegeven, is de novelle niet. De drie verschillende tijden wisselen elkaar af in korte alinea's, de beschrijving van het laatste bezoek aan het stadje staat in de tegenwoordige tijd. De afstand tot de hoofdpersoon is in die fragmenten het kleinst. Het is Simeon die zich wandelingen, kleine gebeurtenissen, plaatsen van zijn speurtocht herinnert. Daarbij wordt het plaatsje heel nauwkeurig beschreven, haast als een tijdloze ruimte, terwijl de klokken en horloges de steeds voortgaande tijd symboliseren en daarmee de afstand tot het verleden groeit. Vooral door de zorgvuldige opbouw en stilering is Oponthoud een bijzondere novelle geworden, want het thema is volstrekt niet nieuw. Het gefixeerd zijn door een ooit geziene, maar tot denkbeeld geworden vrouw is wel vaker beschreven, het treffendst door Vestdijk in zijn Terug tot Ina Damman. De novelle is niet vrij van verwijzingen naar literatuur en dat is nogal irritant, want behalve een knipoog naar de lezer zijn dergelijke verwijzingen (Sartre, Frisch, 't Hart) als niet duidelijk wordt wààrom er naar verwezen wordt, functieloos.

Met De herfst zal schitterend zijn publiceerde Siebelink na twee verhalenbundels, Nachtschade en Weerloos zijn tweede roman na Een lust voor het oog, waarin de vijandige sfeer tussen docenten op een middelbare school op nogal fantastische manier werd beschreven. Vooral in zijn vroegste werk zijn de sporen zichtbaar van de literatuur waardoor Siebelink wordt gefascineerd: de symbolische en decadente romans uit de tweede helft van de vorige eeuw. Hij vertaalde ook de beroemde roman Tegen de keer van J.K. Huysmans, waarvan de hoofdpersoon Des Esseintes, haast spreekwoordelijk is geworden voor een tijdperk en een levensstijl. Evenals in Oponthoud is in zijn nieuwe omvangrijke (300 pagina's) roman die invloed haast verdwenen, echter niet de nadrukkelijke verwijzing naar het theater, zowel door het motto van Julien Green (‘Toute narration tend au théâtre’), als de opbouw, naar

[p. 590]

analogie met een klassiek drama in vijf delen. Als betrof het een tekst van een programmaboekje wordt de handeling aangekondigd: ‘Wat wij straks zullen zien, zal hen noodzakelijkerwijs ontgaan. Leeg toneel’ (pag. 9). De strakke vorm van de vijf delen structureert het chaotische innerlijke leven van de hoofdpersonen en hun vaak onbegrijpelijke, of doelloze handelingen. Door het motto wordt dat tumultueuze leven wat gerelativeerd, maar het blijft desondanks wel de realiteit.

Was Simeon in Oponthoud vooral verbonden met het verleden, de hoofdpersonen uit De herfst zal schitterend zijn, het echtpaar Michiel en Hella, dertigers, houden zich vooral bezig met de toekomst nu hun huwelijk in een impasse dreigt te geraken. Michiel is door het leven teleurgesteld, van sociaal lagere komaf heeft hij zich op kunnen werken tot leraar Frans, maar voor het leraarschap bleek hij ongeschikt. Een dissertatie heeft hij op moeten geven omdat een ander aan hetzelfde onderwerp werkte. Het is vooral innerlijke onzekerheid waardoor hij niets succesvol tot een einde kan brengen. In de roman is dat het voorzitterschap van een actiecomité tegen de bouw van een sporthal in de villabuurt waarin zij wonen. Zijn vrouw is, als de roman aanvangt, juist terug van een bezoek aan haar zus in Afrika. Kleine voorvallen uit het verleden die worden opgehaald (Hella heeft ooit geslapen met Michiels broer) zorgen voor een sfeer van constante geprikkeldheid, zonder dat de bom duidelijk barst. Hella een zeer sensitieve en mooie vrouw staat behalve tegenover haar man (en dus de toekomst) tegenover haar zus Claire die, eenmaal teruggekeerd uit Afrika zonder haar man herinneringen gaat ophalen aan het huwelijk van haar ouders. Er zijn nog twee relaties die in het boek van betekenis zijn: die tussen Michiel en zijn oudere vriendin Emmy en tussen Hella's vader en zijn pas weduwe geworden jeugdliefde. Het bijzondere van het boek is dat in feite alle handelingen belangrijk zijn, ook de ogenschijnlijk ondergeschikte. Er wordt meer gesuggereerd (soms ook door de nogal overdadig aandoende natuur- en weerbeschrijvingen) dan er daadwerkelijk gebeurt. De roman is eerder het verslag van een impasse, maar dan tot op alle niveaus, dan dat er sprake is van een lineaire ontwikkeling. Er wordt uiteindelijk niets aan de lezer bekend over de toekomst, zowel qua werk, als huwelijk; de enige zekerheid is de realiteit, maar ook die heeft meer weg van een onontwarbare kluwen dan van een overzichtelijk knot: ‘De werkelijkheid is van de droom al niet meer te onderscheiden. Wat zich als werkelijkheid wil voordoen zijn al weer herinneringen, dromen of herinneringen aan dromen. De zon wringt zich als een doorzichtige worm door de nauwe straten en stegen’ (p. 299)). Met opzet citeer ik die laatste regel ook, want deze is illustratief voor de hele roman: het lome najaarsweer spiegelt zich voortdurend in de trage, moedeloze, haast fatalistische handelingen van de hoofdpersonen. Tegelijk is dát de voornaamste prestatie, want het vereist vormvermogen van een auteur om dat driehonderd pagina's te kunnen volhouden, maar het is ook, en wat mij betreft overheerst dat, het belangrijkste bezwaar. Voor een zo omvangrijke roman is de aanpak van Siebelink er de oorzaak van dat hele passages (met name die over de sporthal) uitzonderlijk saai zijn geworden. Voorts is hij er beter in geslaagd om gedrag en denkwereld van Hella uit te laten komen, dan die van haar echtgenoot en blijven sommige verhaaldraden op een hinderlijke manier totaal onafgewikkeld.

Het afwisselen van herinneringen, dromen, realiteit heeft in het geval van Oponthoud een sterke novelle opgeleverd. De roman is té lang, was vermoedelijk, indien dwingender geschreven, beter geweest, maar daar staat tegenover dat Siebelink als geen andere Nederlandse auteur die de laatste jaren heeft gedebuteerd de dialoog meester is. Het is een authentieke wereld die Siebelink beschrijft, niet zonder symbolische duiding en vol verborgen drijfveren, verlangens en krachten. Misschien zijn daarom zijn verhalen waarin het verleden centraal staat de beste. Als illustratie van dat vermoeden citeer ik de laatste regels van het verhaal Eindexamen, opgenomen in Het gevederde gevoel (Bzztóh-bundel), waarin één van de twee bevriende scholieren zelfmoord pleegt: ‘Boven de rivier de nachtblauwe hemel met een overdaad aan sterren. Was dat nu de bevrijding? Robert had nooit kunnen denken dat ze hem zo weinig vreugde zou geven’.

Daan Cartens.

Jan Siebelink, Oponthoud, uitg. C.J. Aarts, Amsterdam, 1979, f. 13.50; De herfst zal schitterend zijn, Uitgeverij Meulenhoff, Amsterdam, 1980, f. 29.50. Meulenhoff bracht ook een herdruk van Siebelinks andere werken.