Ons Erfdeel. Jaargang 23

Met Marco Polo in Venetië.

Je schrijft woorden op.
Je maakt een ding.
Je roept een wereld op.
Er groeit een sfeer.
Je weet wat je doet.
Maar als het er staat
zo zwart op wit
sta je er toch van te kijken (43).

Dit korte gedicht, dat als titel Hef werk van de dichter draagt en ook op de achterkant van de bundel Marco Polo in Venetië (1) afgedrukt is, besluit de gelijknamige cyclus en heeft een programmatisch karakter. Het is niet alleen typisch voor de versobering die het dichterschap van Willem M. Roggeman (geb. 1935) sinds Sneeuwblindheid (1974) heeft ondergaan, maar het omschrijft ook duidelijk de poëtica van deze dichter en zijn verhouding tot de werkelijkheid. Die verhouding is van een ambivalente aard. Immers, wat is de werkelijkheid? ‘Elke oogopslag veroorzaakt gezichtsbedrog’ (11). De werkelijkheid is ‘in werkelijkheid’ niet te zien, laat staan haar objectief weer te geven. De échte realiteit zit in de verbeelding (titel van een vroeger prozawerk van Roggeman), de dichter kan haar alleen maar interpreteren, haar pogen in taal te vatten:

Alleen in de taal
kan ik mij een duidelijk beeld
van de werkelijkheid vormen (41).

Maar als zij dan ‘op papier’ staat, staat hij er opnieuw verbaasd van te kijken, omdat ze weer een ander gelaat vertoont, omdat de dichter er nooit in slaagt het gedicht te schrijven dat hij zou willen schrijven, d.w.z. dat verder schrijven overbodig zou maken.

Wanneer ik iets zeg
wordt het altijd wat anders
dan wat ik bedoelde.
De woorden, ja,
zij liggen voor de hand,
maar zij komen zo moeilijk
over, zo moeilijk over de lipjpen (51).

Deze ambiguïteit verklaart waarom Roggeman voortdurend droom en werkelijkheid vermengt en de verschillende niveaus van ruimte en tijd over elkaar heen schuift. De eerste cyclus heet Het boek der wonderen, naar de titel van het reisjournaal van de Venetiaanse koopman en magistraat, maar Marco Polo is terug in Venetië, een stad van verval en dood, waar het water van het Canale Grande dieper knaagt dan het heimwee naar avontuur. De beklemmende ervaring van de tijd, de angst voor het ouder worden en de verstarring, loopt trouwens als een dunne draad door geheel de bundel. W.M. Roggeman wapent zich echter met de ironie van het woord, met het aanwenden van anachronismen en omgekeerde waarheden. Hij laat b.v. Columbus in het hedendaagse New York verschijnen (15) en de revolutie (verweer tegen de verstarring) te Brugge - het ‘Venetië van het Noorden’! - beginnen (25), de stad waar de tekens juist ‘geen taal meer’ zijn en de verstarring, bij wijze van spreken, levend aanwezig is.

Het ligt in deze optiek voor de hand dat ‘Het werk van de dichter’ (tweede cyclus) een belangrijke functie vervult in de confrontatie met de werkelijkheid. De vaak terugkerende literair-theoretische beschouwingen over poëzie zijn in het oeuvre van Roggeman niet toevallig. Al is de dichter een uiterst kwetsbaar man, die soms de dwaasheid begaat iets van de realiteit te willen ‘herkennen’, toch heeft hij ‘geen excuus / voor het ou-

[p. 584]

der worden’, want hij kan lekken slaan in de (traditionele) taal (31) of hij kan haar even uit haar hengsels lichten (37). De kracht van het woord kan vernietigend werken, als de dichter, die intuïtief-taalscheppend werkt en niet objectief-ontledend zoals de wetenschapsmens, haar mysterie bewaart en het gedicht zelf iets laat doen. Willem M. Roggeman zet zich zowel af tegen de romantische opvatting van de inspiratie, in het ironische Het mechanisme van de inspiratie (33), als tegen het neo-realisme, in het persiflerende Matinaal (35). Ofschoon de dichter, de vinder van beelden, weet dat hij, zoals reeds aangestipt, nooit het laatste woord zal hebben, moet hij steeds opnieuw beginnen. Daarom relativeert Roggeman het ‘ik’, o.a. door een confrontatie met de grote cultuurmomenten in Een fata morgana in Vlaanderen (47), tevens titel van de derde cyclus. In deze bundel treedt het ‘ik’ trouwens meestal als een ‘hij’ op. Dit vermogen tot relativeren, het bewustzijn van ruimte en tijd, heeft aan de poëzie van Roggeman, vooral in de laatste cyclus Het onzichtbare licht, een kosmische draagwijdte gegeven. Enerzijds weet hij zich slechts een schakel in de geslachten: ‘alles wijst erop, / generaties geleden was ik reeds in aantocht’ (39). Van de andere kant beseft hij ook dat de eros en de logos het enige, tijdelijke verweer vormen tegen de dood. Deze thematiek wordt in de mooie slotgedichten hernomen. Binnen de contouren van dit weten schept de dichter zich een droomwereld, een oase, een gebied waar hij zich menselijkerwijze veilig voelt.

Het is immers precies ‘het onzichtbare licht’ dat de dingen voor ons in hun vergankelijkheid blootlegt en met een onuitsprekelijke weemoed vervult. Marco Polo is in Venetië, symbiose van schoonheid én verval. De dichter bevindt zich op deze aarde. ‘In het ei zit alle wijsheid geborgen’ (65). Het leven speelt zich af tussen de polen van geboorte en dood. Toch gaat Roggeman niet ten onder in een bodemloos (cultuur)-pessimisme. Ofschoon alles gedoemd is tot chaos en verval, ontstaat er uiteindelijk toch een orde, die door een kosmische wetmatigheid gedicteerd wordt. Wat je ook doet, je komt erin terecht. Daarom besluit Roggeman zijn in vrije verzen geschreven bundel met een sonnet, waarvan hier de slotstrofen volgen. De ironie in het woordspel is tot in het laatste vers aanwezig:

De mens vergeet soms wat hem griefde,
verdoofd door angst, pijn of chloroform
maar toegedekt met de mantel der liefde.

Hij weet nu dat vuur zuivert van elke smet
en dat alles toch weerkeert naar zijn vorm.
Zo net ontstond zelfs ei zo na een sonnet (67).

De poëzie van Willem M. Roggeman is niet muzikaal, maar teert op de verworvenheden van zijn omgang en vertrouwdheid met de hedendaagse plastische kunsten. Vele verzen zijn a.h.w. kleine, door het licht bepaalde schilderijtjes en vallen op door de kleurrijke, soms surrealistisch getinte beelden. Zowel omwille van deze picturale kwaliteiten als om de zinvolle inhoud is Marco Polo in Venetië een waardevolle bundel, ongetwijfeld één van de betere die in de afgelopen jaren bij ons verschenen zijn.

Rudolf van de Perre.

(1) Willem M. Roggeman, Marco Polo in Venetië, 's-Gravenhage/Rotterdam, Nijgh & Van Ditmar, 1979, 69 blz. (alleen de rechterpagina's werden bedrukt).