Ons Erfdeel. Jaargang 23

[p. 580]

Bernard Kemp: dantesk weekdier.

‘Een soort van schrijven, dat we voorlopig een ‘opus’ kunnen noemen, of een schriftuur, een prozatuur, een textuur en partituur of wat dan ook. Het heeft nog geen naam. Laat het een ‘Boek’ zijn met zeven sloten, een boek Omega, waarin het vlees tot woord zal worden.’ Zo eindigt Bernard Kemps poëtica van de Vlaamse roman, Van In 't Wonderjaar tot de Verwondering (1969). Net 10 jaar later verschijnt het eerste echte ‘opus’ van de romancier Bernard Kemp, getiteld: Het weekdier. Een luisterhoek. Reeds in 1970 was een talig ‘opus’ in de maak, want in dat jaar verscheen een fragment van Het ganzenbord in Dietsche Warande en Belfort. Academisch overwerk heeft het boek geaborteerd. De spanning tussen de academicus prof. dr. B.F. van Vlierden en de romancier Bernard Kemp is precies het thema van de roman De paardesprong (1976). Die spanning wordt geprojecteerd in prof. Lomme Maréchal die van een maniëristisch schaakspel met De Castelein de sprong waagt naar een creatief sprookje, maar ook in decaan Ton Veulemans, die evolueert van het bezig-zijn met Mark Insingels taalalgoritmen naar het bezig-zijn met de zoveel sprookjesachtiger Walewein. Op die wijze schrijft Bernard Kemp zich een weg vrij naar Het weekdier toe. Dat gebeurt op nog een andere wijze. De decaan uit De paardesprong sterft aan een hartinfarct, de journalist uit Het weekdier aan een auto-ongeval. De verschuiving van de doodsoorzaak is wellicht van therapeutische aard, vermits Kemp zelf rond zijn vijftigste met een hartkwaal geconfronteerd werd. Maar de beide romans handelen niet zozeer over de dood dan wel over de kunst om sereen te sterven, over de Ars moriendi. De beide romans kunnen beschouwd worden als een dubbele talige poging om de dood zonder enige vrees te (kunnen) benaderen. Het inzicht dat de dood de uiteindelijke zingever van het bestaan is, staat hier centraal. Ten slotte heeft De paardesprong reeds een essentieel talig karakter: het nog aanwezige verhaal is reeds secundair geworden; het zijn de structurele rijmen die het boek schragen en zin geven.

Zo gezien valt Het weekdier niet uit de lucht, maar is het embryonair reeds een tijdlang aanwezig in Kemps romans. Wellicht van in 1957, toen de debuutroman Het laatste spel verscheen, want in de ‘Legende’ tot Het weekdier wordt naar dat debuut verwezen. Het eerste boek bestaat uit ‘Grammaticale Oefeningen’, het laatste uit ‘Lessen in het Spreken’. Het eerste is een vijfdagenboek, het laatste een zevendagenboek, een week-dier. Het opbouwen van een boek rondom het cijfer zeven lijkt het handig gebruik maken van een toevallig aanwezig kristallisatiepunt, maar in feite is de zeven een zwaar beladen mythisch symbool, waarmee je zowat alles kan zeggen wat er te zeggen is. In de zevende en laatste tekst uit het luisterhoek vaart één van de vier evangelisten, Johannes, die in zijn ‘Openbaring’ ook nogal eens van het cijfer zeven gebruik maakt, uit ‘tegen die exegeten die zeveren het waren nu eenmaal zeven kerken waarvoor ik schreef en het is dus allemaal veel eenvoudiger en waarom zijn er zeven dagen in de week en zeven kleuren in de regenboog en zeven symfonieën, zeven gaten in je hoofd en zeven aartsengelen en zeven werken van barmhartigheid het is zo eenvoudig als twee plus twee vier is en zeven maal zeven negenenveertig op één na vijftig een hele halve Leven’. Dat laatste is een zinspeling op de leeftijd van de stervende journalist, van wie de laatste zeven levensdagen beschreven worden in zeven hoofdstukken van 21 (3x7) bladzijden. Elk van die zeven dagen van zijn Goede Week - die eindigt op de Vita Nuova van de dood - is gewijd aan een schijf van zeven jaren uit zijn leven, volgens de telling bij de Romeinen. We hebben daar overigens wat van overgehouden: het begin van de lagere school op 7 jaar, ons stemrecht op 21, onze leeftijd voor de senaat op 42. Op het niveau van dit tijdsverloop ligt de dunne verhaaldraad waaraan de lezer zich desgewenst nog kan vastklampen. We volgen de stervende journalist in de zeven fasen van zijn leven: geboorte en kleutertuin (1-7); een circuservaring en het uitbreken van de oorlog (7-14); de collegetijd en de oorlog (14-21); het werk als journalist (21-28); een aantal liefdeservaringen (28-35); de dood van de vader en de genezende kracht van het schrijven (35-42); het auto-ongeval en de dood zelf (42-49, plus één). Nu verwijst de dood naar de geboorte, zodat het boek als een cilindervormige rol papier kan beschouwd worden, de perfecte weerspiegeling van het leven zelf overigens. In de slottekst kunnen we lezen: ‘Je wordt geboren week diertje en krijgt windels aan ja ja het hele leven speelt tussen windels van mammie en windels van mummie van mama tot Mumm van je wieg tot aan je graf worden er windels rond gewikkeld’. De stervende journalist ligt in het A.Z. (van a tot z) te sterven gewikkeld in windels, als een kindje Jezus in de kribbe. De windels van Lazarus en van de Egyptische Farao's wijzen op een geloof in een nieuw bestaan. De dood vertoont zulke overeenkomsten met de geboorte - denk aan het archetypische verband tussen de moederschoot en de schoot van moeder aarde - dat men ze als een nieuwe geboorte moet zien, de Dies Natalis van de jezuïeten. De dood wordt hier gezien als de transformatie tot een nieuw leven. Daarover zegt Bernard Kemp in een BRT-interview van 22 januari 1980: ‘Wat heeft het leven dat

[p. 581]

daarna zou komen te maken met het leven hier? God, herinnert zich de libel met diafane vleugels dat zij sprinkhaan is geweest, herinnert zich die prachtige vlinder dat hij ooit rups is geweest? Hij is eerst rups geweest, waarschijnlijk lelijk, en schadelijk, hij heeft veel groen opgegeten natuurlijk. En dan wordt je vlinder, je krijgt ineens vleugels, met alle kleuren van de regenboog, het pauwoog. Verander je dan helemaal? Er is daar een continuïteit die moeilijk beschrijfbaar maar heel reëel is’. Dat het boek netjes als een cilinder getekend is, blijkt ook al uit de structuur: het tijdsverloop van maandag tot zondag - waarna opnieuw een maandag moet volgen; de zeven noten die de muzikaliteit van ieder hoofdstuk bepalen, van do tot si - na de si uiteraard een nieuwe do. De muzieknoot ‘do’, het eerste woord van het boek, kan men door allerlei connotaties relateren aan zowel de geboorte als de dood. Kemp zegt daar zelf over: ‘Kijk: die do heeft te maken met dood, do, daar zit al dood in. Het eerste woord dat in het boek staat, is ‘dood’ en het gebeurt al vóór de geboorte. ‘Do do do doet de toets de bastoets...’ De do heeft met dood te maken maar terzelfdertijd is het ook dodo, is het een slaapliedje. ‘Schlaf ein mein Prinzchen schlaf ein’ volgt onmiddellijk erna in de tekst. Het is ook ‘dodo kindje doe do slaap en doe je oogjes toe’, enz. De betekenis van die do in ons bestaan is zowel die van het geboren worden, van in de wieg liggen, als van de dood’. Alle noten bepalen niet alleen muzikaal maar ook thematisch de episode waarvan ze de eerste klank vormen: (1) do (slaapliedje, geboorte, schepping, ruimtelijke orde); (2) re (re-aliteit, politiek); (3) mi (mi-litair, oorlog, geweld); (4) fa (Fa-belta, geld, economie); (5) sol (sol-emio, Sol-ange, liefde); (6) la (la-jietjoelala, kunst-als-geneeskunde, geneeskunde-als-kunst); (7) si (si-cut erat in principio - het einde van iedere psalm, dood en verrijzenis, niet-ruimtelijke orde).

De zeven thema's zijn de thema's van zeven levensepisoden van ieder zeven jaar, maar meteen ook de zeven thema's van de geschiedenis van de mens in de tijd en de handelingen van de mens in de actuele ruimte. In feite wordt elk thema in drie tekstniveaus aangesneden, die verticaal volledig rijmen. Zo bekom je een raster van 7 × 3 teksten. Je kan het boek dus tot driemaal toe horizontaal lezen (de drie tekstbanden) en tot zevenmaal toe verticaal (de zeven hoofdstukken). De middelste tekst is de belangrijkste, maar deze taalstroom wordt ingebed tussen twee oevers: bovenaan lopen zeven ‘eeuwige’, ‘brokaten’ teksten door, die stijf staan van betekenis; onderaan wordt een nieuwsband afgerold van zeven journalistieke teksten, die overigens door de stervende journalist (B.K.) werden geschreven. Het is trouwens duidelijk dat de teksten bovenaan ook behoren tot de gestockeerde kennis van de journalist. De stervende hoofdpersoon blijkt zich te bevinden in een spanningsveld tussen eeuwig en ogenblik. In de zeven ultieme dagen die hem nog gegeven zijn, zijn Goede Week, vloeit een taalstroom door zijn zich ontbindend brein, waar in hem broksgewijs héél zijn leven ontrold wordt. Hij kan nu de heldere en duistere uren tellen en de som maken van zijn bestaan. Dat is dan zijn persoonlijk laatste oordeel. Terzelfdertijd neemt hij echter afscheid van wat de wereld voor hem betekend heeft. In Het weekdier wordt een danteske poging ondernomen om de hele mens te vatten op de achtergrond van eeuwigheid en ogenblikkelijkheid. Kemp verklaart: ‘Dit is de encyclopedische intentie van het boek, zo'n hele wereld willen oproepen, wat natuurlijk crazy is: je kunt niet de hele wereld oproepen in 7 × 21 bladzijden, maar met dat heilige getal kun je tenminste aantonen dat er een poging is geweest om dit te doen, je kunt het natuurlijk nooit samenvatten, je kunt de oceaan ook niet vangen in een klein kuiltje water, maar toch blijft het een poging om een synthese te brengen van wat bestaat, het leven, de wereld, hoe we zelf geweest zijn. Een negatieve encyclopedie, een encyclopedie als testament. Een beetje zoals Dante doet in zijn Divina Commedia, natuurlijk ook maar een poging, het zijn 99 zangen plus één, ook een netjes uitgemeten becijferde structuur waarbinnen hij dus een encyclopedie wil ophangen’. Terloops: Dante is ook voortdurend present in het refreinmatige terugkeren van ‘dan te dan te dan te’ en in de tussenzin ‘al lig je hier je...’ (Alighierie). De poging om microen macrocosmos te laten samenvallen blijkt ook al uit de zevenvoudige betekenis van de titel: het weekdier betekent de journalist, de inktvis (ook wel de schrijver die zich beschermt met wolken inkt), de baby, het goede-weekdier (het verrezen lichaam), de tong van de stervende, het vrouwelijke geslacht, dit boek.

Als men het boek horizontaal wil lezen, begint men best met de middentekst. Daarin moet de lezer ‘waden in windels woorden in rafels taal strooisels confetti in de maling flarden klank’. Het is inderdaad een muzikale taalstroom, een ‘partituur’, een ‘fuga’. Het is een partituur voor de lezer, het is een fuga als compositie: de stemmen vluchten voor elkaar weg in het oneindige. De taal krijgt steeds meer vat op de stervende journalist, steeds minder slaagt hij erin vat te krijgen op de chaotische maalstroom die zijn arme brein teistert. Maar vooral naar het einde toe bezorgt de taal hem ook heerlijke momenten van volmaakte rust en sereniteit. Hij wordt dan Ikaros en komt aan in de zevende hemel. De taal speelt een erotisch spel, waarnaar de

[p. 582]

lezer kan luisteren. De lezer moet namelijk de partituur vertolken, anders blijft ze wellicht te abstract. Hij moet tekst worden, klank worden. In hem moet het woord vlees worden. Een van de mooiste partituren is het slot, waarin de hemelvaart verklankt wordt, in relatie tot geboorte en dood. Eerst is het een slapen als in vruchtwater, ‘aandachtig slapen in traag lauw water in een rustige bedding het is een aandacht waarin voelen en horen en zien met elkaar vervloeien tot een onbepaalbaar welbehagen zich helemaal thuis te voelen in een ruimte een leegte een volte’, een zich vastzuigen ‘aan de parelmoeren moedermelk zuivere zuivel zuigen’; de dood is ook een (weder) geboorte, want dan ‘het plotse scheuren van het witte melkige vlies de plots openbrekende eiwand’; ten slotte, in een ‘sperma van sterren’, in ‘woordenzaad’ ‘glijd je in je vlucht over golven van licht geluidloze muziek naar het peilloze centrum eindeloos verre en nabij regenboogkleurige rozas geurige iris levende bloem van zeven kleuren gouden bieëncorf gonzend van licht bloeiende ogentroost’...

In die middelste tekst, die je dus nog kunt lezen als een verhaal maar die je eigenlijk moet beluisteren als een fuga, verschijnen ook een aantal schimmige personages aan het sterfbed van de journalist - een beetje in de aard van de figuren die aan het bed van Van de Woestijnes Boer die sterft opdoemen. Die personages staan natuurlijk in verband met de aangesneden thematiek, maar verwijzen ook naar elkaar én naar de teksten boven- en onderaan. Er zijn met name in ieder hoofdstuk telkens twee personages, die elkaars spiegelbeeld zijn. De ene reeks, bestaande uit de vier Evangelisten en drie Aartsengelen, verwijst naar de ‘eeuwige’ teksten bovenaan; de andere reeks, dagdagelijkse mensen uit de omgeving of uit het verleden van de stervende journalist, verwijst naar de journalistieke teksten onderaan. Even op een rij thematiek plus personages, per hoofdstuk: (1) geboorte / de boodschapper Gabriël (boodschap aan Maria) / journalist Gaby Samain (de dagelijkse boodschapper); (2) (afstand van) politiek / Marcus (die als Evangelist vooral de ‘politieke’ Jezus beschreef) / Anton Merx (een ‘zwarte’ van de oorlog); (3) (afstand van) oorlog en geweld / de aartsengel-soldaat Michaël / het oorlogsslachtoffer Micha; (4) (afstand van) geld / de tollenaar Mattheus / de manager Matthew VendiboSS; (5) (afstand van) liefde / aartsengel Rafaël + Magdalena, helpers in nood / Madeleine, verpleegster in het AZ; (6) (afstand van) kunstals-genezing en van genezing-als-kunst / de dokter-schrijver-schilder Lukas / de geneesheer Luc Sabatier; (7) dood en verrijzenis / Johannes, schrijver van de Apocalyps / pastoor Jan. De stervende journalist neemt ‘afstand van’ alle aardse goederen, deugden en verderfelijkheden, om zonder bagage, zoals die andere Elckerlyc, de laatste tocht te beginnen.

De verticale rijmen in de middelste tekst worden uitgebreid naar de tekstbanden boven- en onderaan. Ik geef hier achtereenvolgens de ‘brokaten’ en de journalistieke teksten op die passen bij de zeven thema's die in de middenmoot ontwikkeld worden: (1) ruimtelijke orde: de 7 scheppingsdagen van de Genesis (bijbel - O.T.) / opening van het Planetarium; (2) politiek: Sneeuwwitje en de 7 dwergen (sprookje) / amnestiebetoging in de Wetstraat; (3) oorlog en geweld: 7 tegen Thebe door Aeschilos (antieke tragedie) / Shaba-affaire; (4) economie: Jozef met de 7 vette en de 7 magere jaren (bijbel - O.T.) / de economische top der 7; (5) liefde: 7 manieren van minne door Beatrijs van Nazareth (mystiek traktaat) / verkrachting; (6) kunst en geneeskunde: 7 zonen en 7 dochters van Niobe door Herodotos (antieke legende) / weekend over de vrouw, de emancipatie en de literatuur; (7) niet-ruimtelijke orde en religie: Apocalyps uit de Openbaring van Johannes (bijbel - N.T.) / Anglicaanse bisschoppen-conferentie. Er worden niet alleen diverse thema's in hun eeuwige en dagelijkse dimensies ontwikkeld, maar ook de genres en vormen zijn telkens - vooral in de ‘brokaten’ teksten - verschillend. Zodat de lezer het gevoel krijgt dat Het weekdier de danteske ambitie heeft om de hele historische en actuele wereld te vatten in zijn veelvoudige inhouden én vormen. Eén tekstsoort komt driemaal voor: de bijbel, en wel bij het begin, in het midden en op het einde, in 1, 4 en 7 dus. In het slothoofdstuk vindt men de verklaring: ‘Is elk boek niet een boek dat op de een of andere wijze poogt samen met alle geschreven boeken het ene boek leesbaar te maken gelijk elk woord niets anders is dan een poging om het ene Woord te openbaren waaruit alles is ontstaan en waar alles naar terugkeert’.

De bovenste en onderste teksten hebben echter nog een andere functie: ze vormen de context van de centrale tekst, ze relativeren de ‘absolute’ autonomie van de hoofdtekst en ze laten de auteur toe een hermeneutische distantie in acht te nemen en meteen ook de genese van zijn boek te tonen. Nu is die auteur niet de stervende journalist, hoewel die wel de kranteknipsels onderaan heeft geschreven en ondertekend met B.K. Een verborgen auteur is strikt noodzakelijk om (1) de door het bewustzijn van de stervende jourlist vloeiende taalstroom te ‘vertellen’, eventueel op te schrijven, om (2) de 7 ‘eeuwige’ en 7 journalistieke teksten boven en onder te kiezen en te arrangeren door ze opnieuw te schrijven. Van dat opnieuw schrijven zijn talrijke voorbeelden aan te wijzen. Zo begint het sprookje van Sneeuwwitje en de 7 dwergen

[p. 583]

met een variante van het begin van de Divina Commedia van Dante Alighieri. In dezelfde tekstschijf komt het tot een botsing tussen manifestanten en tegenbetogers voor de wasserij Sneeuwwit... In de tekstschijf waarin bovenaan de verwoede gevechten van de 7 tegen Thebe (Aeschylos) worden verteld, is er onderaan, in de krantetekst over Shaba, sprake van ‘in het schild voeren’, ‘te vuur en zwaard zetten’, enz. Het knipsel eindigt bovendien met de zin: ‘24 uur is alles samengenomen genoeg voor een tragedie’. In de vierde tekstschijf komen de 7 vette en de 7 magere jaren van Jozef in Egypte ook in de economische krantetekst aan bod, terwijl de vijfde tekstschijf helemaal gearrangeerd is rondom de ‘sol’, de muzieknoot waar de middentekst mee begint: Solange, met zich laten sollen, soussol, solidair, enz. In feite krioelen de marginale teksten van binnenpretjes van de verborgen blijvende (maar steeds geïmpliceerde) auteur. Overigens weet de lezer bijzonder snel dat er een ‘implied author’ aanwezig is. Het is totaal uitgesloten dat de eeuwige en dagelijkse teksten in hun helderheid en volledigheid het zich ontbindende brein van de stervende journalist bevolken; dat blijkt overigens uit de steeds taliger, intuïtiever, associatiever wordende hoofdtekst. In de ‘legende’ staat te lezen: ‘Drijvend op rafels taal toetst hij (de journalist) zijn voorbije leven, weegt met skrupels zijn bestaan af tegen eeuwige teksten en nieuws van de dag’. Ik heb eerder de indruk dat het de auteur is die een voorbije episode uit zijn leven toetst en zich van de doodsgedachte ironisch distantieert door de hoofdtekst te plaatsen in een relativerende context. Op die wijze wordt een autobiografisch verhaal een ‘magnum opus’ met danteske allures. Bij Kemps generatiegenoten in de Nederlandse literatuur zie ik alleen het ‘Opus finitum’ van Willy Roggeman en de alfa-cyclus ‘In den beginne was het Woord’ van Ivo Michiels op hetzelfde niveau staan als dit grootse boek. De zanikers die beweren dat er in onze letteren niets meer gebeurt, staan alweer in hun blootje. En daar ben ik blij om.

Hugo Bousset.

Bernard Kemp, Het weekdier. Een luisterhoek, Orion-Brugge, B. Gottmer-Nijmegen, 1979, 7x21 p., 350 fr.